Буха ноён улаан буха болоод ябана. Мүргэлдэхэдээ, улаан бухань илаа. Хонолгын болоходо, Тайжа хаани басаганда хүбүүн болоод хонодог байгаа, үдэрынь буха болоод үнеэдээрынь ябадаг. Үхэршэн Тайжа хаанда хэлэнэ:
Гэрэл зураг дээрэ Түнхэндэ байдаг Буха Ноён баабай уула.
-Үнеэдээрнай нэгэ һонин буха ерээд ябана. Мүргэлдөөд, манай бухые илана,-гэжэ. Тайжа хаан өөрөө гараад, бухануудые мүргэлдүүлнэ. Өөһэни буха хойшоо сухаряад, шэшэнэ, айгаад илагдаба. Тайжа хаан өөрэеэ бухые сохёод, улаан бухые хоерто сохёод һалгаагаа. Улаан буха уурлаад, турайн хэршээһээе үрөөһэн тээшэнь хэбтэсэрэнь хүдэлгэшхөө.Тиигээд Барууни һарьдагта шулуун Буха болоод байшоо. Тайжа хаанай басаган хүл хүндэ болоод, яһатыма ярьяжа, үһэтыма үрьежэ гараа*
Хүбүүтэй болообши даа. Баабайнь асууна:
-Энээни хаанаһаа олооһымши?
-Халуун үдэр наран шабаагараар шангаар халуудасарамни шараа һэн. Тиигээд унтаһан хойномни досоомни юумэ бии болоо.
Түмэр үлгы хээд, тэрээн соогоо үлгыдөөд, Барууни һарьдагта шулуун һүрэг доро (буха доро) абаашажа табяа. Шулуун һүрэг шэбэеэ хүхүүлжэ, тэжээжэ хэбтээ.
Тиигэжэ байхадань, Асуйхан одигон арба үрхын атга, хорин үрхын хотго байхадаа, хүбүү үгы хүн байгаа. Хуряахайнь үхэһэн хойно амитаниинь үлдэхэеэ һанаа. Үрхэ уруунь уһа адхаа, үүдынь хаагаа. Тиихэдэнь Асуйхан хэлээ:
-Намда зол, үрөөр байхань. Хүлеэгты, үрхэ уруум уһа бү адхагты, үүдымни бү хаагты.
Тиигээд тэрэшни бөөлэжэ, онгоһоо оруулна: “Баруун һарьдагта Буха шулуун һүрэг доро түмэр үлгы соо хүбүүн хэбтэнэ. Тэрээни асаржа хүбүү хэхымат,-гэжэ онгондон харагдана. Онгоноо болиһон хойно: “Хүбүү асархамни”, гээд баруун һарьдагта гарана. Буха хүлзөөд, хажуудаа Асуйхани оруулна үбэй. Дахин гэртээ орожо ерэд, онгоһоо оруулна: Адаһа алаад, баруун шаата сэмгэйн абаад, урдаһаань зангаарай”.
Асуйхан һарьдагта гараад, бухайе зангаа, буха зайлаад үгөө. Буха дороһоо түмэр үлгы абаад, таталгыень тайлажа ядаа. Дахин орожо ерээд, онгоһоо оруулна: “Адаһа алаад, баруун шата сэмгэни хажууда халбага баряад, үлгы тээшэ зангаарай”,-гэнэ. Асуйхан одигон баруун шаата сэмгэни хажууда халбага баряад, үлгы тээшэ зангана. Тиихэдэнь түмэр таталгань тард гээд өөрөөн тайлагдана.
Хүүхүйеэ үргөөд, гэртээ Асуйхан орожо ерээ. Тэрээнээ ехэ болгожо байна. Бишыхандаа хүбүүниинь уһани эрье дээр ошоод лэ наадана. Асуйхан тэрээнһээн һурана:
-Тэндэ ошоод лэ хэнтэй нааданабши?
Хүбүүниинь хэлэнэ:
-Уһан сооһоо хоёр хүбүүд гаража ерээд лэ намтай наададаг юумэл даа.
Нэгэтэ Асуйхан одигон уһани эрье дээрэ сагаан эһэеэ дэлгээд*, үрмэ, тараг, зөөхэй, архи табяа. Хүбүүндээ захяа:
-Энэ эдеэ эдеэрэйт, архиһаан уугаарайт. Тиигээд эһэеэ дээрэһэн арляабэеэр наадаарайт. Хүбүүнэйнь нэрэ Булгад гэжэ байгаа. Булагадынь эхэеэ хэлэһээр эдеэлээ, наадаа хоёр хүбүүтэеэн.
Асуйхан эрьедэ хэбтээд гэтэнэ. Хүбүүд наадаад, эдеэлээд унташана. Унтахалаарынь, Асуйхан одигон эһэеэ дүрбэн бүлыень хомируулаад, баряад гүйгөө. Нэгэ хүбүүниинь:
-Һүн далай эхэмни, һүмэр уула баабаймни аба!-гээд дуу гарана. Тиихэдэнь һүн далай арбан сажан дэлбэрээ, һүмэр уула арбан сажан доошоо шэлжэрээ. Нэгэ хүбүниинь эһэеэ сооһоон мултараад, далай уруугаа орошоо.
Нэгэ хүбүүень абана. Хоёр хүбүүтэй болоод байна. Тэрэ хүбүүндээ Эхирэд гэжэ нэрэ үгөө Эхирэд Булагад хоёр Асуйхан одигондо ехэ боложо ябана. Бэе хүрэһэн хойноо аба (үргээлгэ ангуудта) болоходо, хоюулан гараа. Булагадынь галта хара үнэгэни һүүлынь таһа харбаад, хормого* соогоо хээд ябана. Абайн зон галта хара үнэгые алаа. Тэрэнь һүүл үгы байгаа. Амитан зон хормогодоо нэгжэлсэнэ.
-Хэн үнэгэни һүүл харбааб, абааб?-гээд. Тиихэдэнь Асуйхан одигоной хүбүүнэй хормого сооһоонь һүүл гараа.
-Хэнэйш?- гээд зон һураа.
-Баабай үбэйм, эхэмни Асуйхан одигон,- гээд хэлээ.
Тиихэдэнь амитан зон:
-Тандалдаагаар олдоһон Тагша мэргэн,- гэжэ нэрэ үгөө. Мэргээр харбаад, галта хара үнэгэни һүүл абаһаниинь түлөө.
Эрэ болоод, Эхирэд, Булагад хоёр олон үдхэн болоод һалалай. Эхирэдһээ гараһаниинь эхирэд яһатай. Булагадһаа гараһаниинь булагад яһатай.
Далайн хойто бэеын амитан Булагадай, Эхирэдэй зон Худайн голдо һуудаг.
Тайлбари:
*яһатыма ярьяжа, үһэтыма үрьежэ- тогтомол үгэнүүд, үхибүүгээ түрэхэдөө, һамган хүнэй үбшэлхые иигэжэ хэлэдэг юм.
*эһэеэ дэлгээд – һэеы дэлгээд.
*хормого – һаадаг.
Хөөрэгшэ М.М.Хилханова, бэшэгшэ К.Болдохонов, Эрхүүгэй можо, Боханай аймагай Булаг тосхондо 1954 ондо бэшэгдэбэ.
