БУРЯАД АРАДАЙМНАЙ АЛТАН ҺУРГААЛНУУД


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Россиин Федерациин габьяата багша, Россиин гэгээрэлэй эрхим Буда-Ханда Жигмитовна ЦЫРЕНДОРЖИЕВАГАЙ "Хүн болохо багаһаа" гэжэ номһоо абтаба. Намарай намжаа энэ үедэ "Буряад хэлэнэй үдэрнүүд" боложо байхада, буряадаараа хөөрэлдэхэ дуратай хүнүүдтэ хэрэгтэй байха гэжэ һананаб.

1991 ондо Улаан-Баатар хотодо БНМАУ-гай Арадай болбосоролой министерствын ба Һурган хүмүүжүүлхэ ухаанай хүреэлэнгээр хэблэгдэһэн «Арадай һурган хүмүүжүүлгын согсолбори» гэһэн номһоо О. Шижирбаатарай статья оршуулжа туршаа һэм. «Монголой нюуса тобшоон» гэһэн зохёолой хүмүүжүүлхы ямар удхатай байһан тухай статьягай буряадшалагдаһанда баясамаар байна. Энэ статьягай оршуулга шадамарараар, ойлгосотойгоор бэелүүлэгдэһэн тула олониитэ уншагшадта туһатай байха бэзэ гээд найдагдана.

 

«Монголой нюуса тобшоон» гэжэ зохёол соо тусгаарлагдаһан амидарал ба ажал хүдэлмэридэ хүүгэдые бэлдэхэ заншал ба ёһо арганууд.

 

«Монголой нюуса тобшоон» хадаа уран зохёолой гайхамшагта дээжэ, тэрэ үеын түүхэ, хүн зоной ёһо, һурган хүмүүжүүлхэ арадай ухаанай соёл болбосорол, хүүгэдые амидаралда, ажабайдалда һургаха ухаанай толи байна.

 

 

Энэ зохёол соо хүнэй амидаралда тон хэрэгтэй, бэедээ шэнгээжэ сахиха арганууд угаа олон.

  1. Эхын энхэрэлые бэшэрэн хүндэлхэ.
  2. Абын ашые эрхимлэн үргэхэ (дээдэлхэ).
  3. Аха захые хүндэлэн хамгаалха.
  4. Үнэншөөр нүхэсэхэ.
  5. Хүниие хайрлаха.
  6. Ухаатай бодолтойгоор хандаха.
  7. Хүнэй үгэ дуулаха (соносохо).
  8. Үнэншэ шударгы байха.
  9. Нүхэртөө туһалхые оролдохо.
  10. Туһые туһаар харюулха.
  11. Эхэ нютагаа хайрлан хамгаалха.
  12. Унаа, малаа гамнаха.
  13. Анда нүхэр бололсохо.
  14. Хэлэһэн үгэдөө эзэн байха.
  15. Нэрэ түрөө эрхимлэхэ.
  16. Зориһондоо хүрэхэ.
  17. Хатуужал тэсэбэритэй байха.
  18. Нүхэрөө хамгаалха.
  19. Зарлиг журам сахиха.
  20. Һайн үгэ хэлэхэ гэхэ зэргээр хубаарилан (ангилан) үзэжэ болоно.

 

Хүүгэдые хүмүүжүүлхэ хамагай нэн түрүүшын зүйл хадаа эсэгэ эхэеэ хайрлан хүндэлхэ ябадал юм. «Нюуса тобшын» нэгэ бүлэгтэ «Мэргэдэй орхиһондо» Цагаадай Зүчи хоёрой хоорондоо муудалсахада, Хүхэчөөс үгүүлһэн:

«Зүрхэнэй хайрата эхынгээ

Зүдхэһэн ашые мартажа,

Зүйгүй үгөөр гомдохообол,

Гэмшэжэ нэгэнтэ хожомдоно...

Ууха унданайнгаа дээжые

Уридлан таанарта үгэжэ,

Эгэмһээшни (ээмһээшни) татажа,

Эрын зэргэдэ хүргэһэн

Эрхим ашыень һанаха»,

— тухай амидаралай үнэн зүбые сэдьхэл зүрхэндэнь оротор хэлээ бэлэй.

 

Тэрэшэлэн 78-дугаар бүлэгтэ Тэмүүжин Хасар хоёрой Бэлгүтэйгээ һүнөөгөөд орожо ерэхэдэнь, Өөлэн эхэнь мэдэжэ, маша ехээр жэгшэн (зэбүүрхэн) хэлэжэ, хара нохой, харсага, шонхор, омогто арсалан, аюулта мангас, эжэлээ эдигшэ сурхай, үриеэ эдигшэ ангир, толботой буура, үлэн шоно, барас, арьяатан гэжэ арбан нэгэн муу ябадалтай хэрзэгы амитадаар жэшээлэн зэбүүрхэһэн байдаг. («Нюуса тобшын» 75-дугаар бүлэгтэ).

 

«Заршамтай түрэһэн Үжин эхын

загаһа түмһөөр тэжээһэн хүбүүн

Засагтан сайд боложо үдэбэ.

Гоё түрэһэн Үжин эхын

Гоогол мангираар тэжээһэн хүбүүн

Хутагтан сайд боложо үдэбэ»,

— гэжэ бэшэһыень үзэбэл, багадаа амидаралай хатуу бэрхые амсажа, эртэ ухаажаһан хүүгэдэй хожом хойшодоо һайн хүнүүд болон үдэдэгые эндэ хэлэнэ.

 

Эсэгэ үбгэдһөө уламжалан ерэһэн арадай һурган

 

хүмүүжүүлхэ 10 заршам

  1. Хүүгэдээ зүб хайрла.
  2. Хүүгэдээ хамгаалжа яба.
  3. Хүүгэдтээ һайнаар ханда, хэлэ.
  4. Хүүгэдтэеэ сугтаа ажал (үйлэ) хэ.
  5. Хүүгэдтэеэ хамта сэдьхэлыень баясуулан наада.
  6. Хүүгэдгээ амидарха ухаа заа.
  7. Хүүгэдтээ өөһэдынь хүсые хэлэ.
  8. Хүүгэдээ шэхэ зөөлэнтэйгээр үсхэ.
  9. Хүүгэдһээ эрсэ маряаниие бү нюу.
  10. Хүүгэдээ дурсаха юумэтэйгээр амидархые һургаха гэжэ байдаг.

Үрхэтэ гэрэй түшэг тулгуури, ноён нюруунь аба бэлэй. Зарим нэгэ үхид хүбүүд аба гэһэн хүндэтэ нэрын орондо эсэгэ гэжэ хэлэдэг боложо байна. Энэнь нэгэ һаа, аба гэдэг хүндэтэ үгэ мэдэхэгүй байһан хэрэг гү, али аба гэжэ хэлэхэеэ аягүйрхэжэ байһан хэрэг гү? Ямаршье байгаа һаа, эсэгэ гэдэг үгэнь эсэгэ мал, эсэгэ хүн гэжэ байгаалиин шэнжээр нэрлэжэ байһан хэрэг. Яагаад иимэ байдалда хүрэбэб? Оршон үеын зарим абанарай нэгэ талаар аба хүнэй хориглохо 8 зүйлые онсо зүршэжэ байһантай холбоотой байжашье болохо юм.

 

Аба хүнэй хориглохо 8 зүйл

 

  1. Архи тамхинда шунаха.
  2. Хүнгэн һэбхи үгэдэ этигэхэ.
  3. Болохо болохогүй хэрэг тухай сэдьхэхэ.
  4. Богдо Чингисэй һургаалда харшалха.
  5. Үнгэтэ торгоной үнгэдэ абтаха.
  6. Үйлын хэсүүһээ тунхариха (моходохо).
  7. Үри хүүгэдээ шоо үзэхэ.
  8. Үнэншэ ханияа гомдохоохо.

Абынгаа хориходо тоохогүй һаа, хэниие тоохо бэлэй, абынгаа үгэдэ орохогүй һаа, хэнэй үгэдэ орохо бэлэй? Иимэ байдал юундэ хүргэхэб даа?!

 

Монголшууд эсэгэ хүнэй 5 эрдэмые хүндэлдэг

 

  1. Уужам ухаан.
  2. Хатуу зориг.
  3. Бата журам.
  4. Гэр бүлын түшэг.
  5. Үри хүүгэдэй һүр һүлдын зэргэ.

 

Гэрэй эзэнэй 5 журамда

 

  1. Аласай хараа.
  2. Холын ухаан.
  3. Нигүүлэсхы сэдьхэл.
  4. Эбтэй харилсаан.
  5. Эрхим ёһолол, заншал.

 

Эхэ хүнэй 9 эрдэмдэ

 

  1. Үнгэдэ сэбэр.
  2. Үйлэдэ уран.
  3. Үридэ энхэрэлтэй.
  4. Үргэлжэ сэбэр сэмсэгэр, гоё.
  5. Ханидаа түшэгтэй.
  6. Хадамдаа эльгэтэй (урин налгай).
  7. Найрта дуугай.
  8. Наһатанда үреэлтэй.
  9. Нарата юртэмсэдэ буянтай ябахые заадаг байһан.

 

 

 

Мүн энэ зохёолой 75 -дугаар бүлэгтэ:

 

Гоё түрэһэн Өөлэн эхэ

Гохо дэгээ барин ябажа.

Гол газарые үгсэжэ уруудажа,

Гоогол мангирые түүн ябажа.

Хутагтын хүбүүдээ тэжээжэ үсхэбэ.

Заршамта Үжинэй тэжээһэн хүбүүд

Засагта эрэ болон ургажа,

Замагтай уһые шүүрдэн байжа,

Загаһа жараахайе гоходон барижа,

Заяата эхэеэ тэжээхэ болобо.

 

Энээниие хаража үзэхэдэ, эхинэй бадагта Өөлэн эхын хүүгэдээ зобожо зүдэрэн, тэжээн үсхэжэ байһые, харин удаадахи бадагта тэрэнэй харюуда хүбүүдынь хайрата эхэеэ тэжээжэ, аша туһыень харюулжа байһаар харуулна.

 

Харин саашань ухаалан бодоходо, эхэнэр хүнэй хэхэ ажалынь, тухайлбал, жэмэс, мойһо, гэшэгэнээ, гоогол мангир түүхэ зэргээр харуулһан байхадань, эрэшүүлынь ан гүрөөл агнаха, загаһа бариха зэргын ажал хүдэлмэриин илгаатай байһые хаража болоно.

 

Тиихэдэ монгол туургатанай дээдэ эсэгэнэрһээ мүнөө хүрэтэр:

«Газаахи ажалые эрэ мэдэнэ,

Гараха орохые эмэ мэдэнэ.

Һаадаг номые эрэ мэдэнэ,

Һаали һабые эмэ мэдэнэ.

Аян замые аба мэдэнэ,

Ааша аалиие эжы мэдэнэ.

Ардаг дошхониие аба мэдэнэ,

Абаха гээхые эжы мэдэнэ»

— гэжэ хэлэдэг байгаа. Энээнһээ бодомжолходо, хүүгэдые тус тустань таараха ажал хүдэлмэридэ һургаха гээшэ шухала болоно.

 

Бидэ хүүгэдые дүрбэн тэгшээр һурганабди, хүдэлмэриин хүмүүжэл олгонобди, политехническэ болбосорол үгэнэбди гэһэн нэрэ доро үхидөөр түмэр нюдүүлжэ, хүбүүдээр юумэ оюулжа һургаха хүдэлмэриие «захиргаалан» хүүлэжэ байгаабди, энээнээ болихо хэрэгтэй. Харин абьяас һонирхол гээшэ хүн бүхэнэй онсо өөрын хэрэг юм. Монголшууд хүүгэдээ хүдэлмэридэ һургахадаа, наһа үедэнь тааруулжа, һэргэг һонор, юумые ойлгожо тогтоодог, юумэндэ саанаһаа ула һууритайгаар, ойробтойгоор хандадаг, тэсэбэритэй түбшэн хүүгэдые эрдэм номдо һургадаг. Хурса хараатай, бэе шиираг, һонор һэргэг, зориг тэсэбэритэй, юумэ ойлгоходоо бэрхэ, хүүгэдээ ан абада (агнуурида) һургадаг. Ажаглааша, хёрхо, хараһанаа алдахагүй, шамдагай, хүдэлмэришэ, энэрхы сэдьхэлтэй хүүгэдээ малда һургадаг. Болгоомжотой, нягта, абьяастай, эелдэр зөөлэн зантай, хүүгэдээ арадай урлалда (дарханда) һургадаг. Энэнь нэгэ үгөөр хэлэхэдэ, мэргэжэл шэлэхэ ажал бэлэй. Иигэжэ багаһаань эхилжэ, маша наринаар ажаглажа, ямар юумэндэ һургахые шиидхэдэг байһаниинь жэнхэни ажалша, хүдэлмэришэ болоходонь аша туһатай байгаа.

 

Иимэрхүүгээр басагад үхидые нягта, аятай түбшэн абари зантайгаар, хүбүүдые түбшэн томоотой, шударгы зантай болгон хүмүүжүүлхэ гээшэ амидарал ажабайдалда һургалта бэлэй.

 

Мүнөө үедэ хүбүүд шэхэндээ һиихэ зүүхэ, үхид үһэеэ хяргуулха тэдэнэй хубсаһанайнь илгаа үгы боложо, газааһаань харахада, эрэ эмыень илгаруулха аргагүй боложо байһые юугээр тайлбарилхаб? Энэ гоё юумэн гү?

 

Үгы! Энэ болбол ёһо заншалаа алдаһан сээргүй ябадал мүн.

 

114-дүгээр бүлэгтэ: Чингистэ Гүчүгүр хандажа:

«Суургатай тэргын

Суургагүйе

Сусаха эбдэрхэгүй болгожо,

Тэнхэлэгтэй тэргые

Тэрээгүүрхи замда

Тээглэн һаашахагүй болгожо,

Тэргэ гэрэй ажалые

Тэгшэлэн заһажа ябая», — гэнэ.

 

Иигэжэ уг зохёолдо бүхээгтэ тэргэ, гэр тэргэ, түмэр тэргэ, суургатай тэргэ гээд, олон янзын тэргэнүүдэй нэрэ дурсагдана. Энээгээрнь бодоходо, тэргэнүүд өөр өөрынь онсо, тусхай зорюулгатай байһан байна. Жэшээлхэдэ, тэргын нэрээрнь хаража үзэбэл, суургатай гэрые хэхэ аргань мүнөө хүрэтэр бидэнэй дунда мүнхэрэн үлэһэн эртэ урдын уран барилга юм.

 

Суургатай тэргэ дуганай барилга хоёр гансашье түмэр хадааһанһаа гадна, ондоо оньһон холболтонуудаар хэгдэһээрээ, тухайлхада, нэгэ адли аргаар дархалагдаһан (бүтээгдэһэн) гэжэ мэдэхээр байна. Иимэ урлалда һургаха гээшэ одоол бидэнэй хүгжүүлхэ гэдэг оньһон наадануудһаа эхилхэ ёһотой. Түрэл бүриин оньһон нааданхайнууд хүүгэдэй математическа ухаан бодолые, юумые ухаалдин ойлгохо шадабариие хүгжүүлхэ шэдитэй, шанартай юм.

 

Монголшууд модон эдлэлээ оньһодон урлажа, тэрэнээ сабуутай модон, хулһан, яһан хадааһаар хадажа байһан тухайнь бодожо үзэхэдэ, түмэр хадааһа хэжэ шададаггүй байһанһаа бэшэ, харин зөөдэл нүүдэлэй үедэ эдлэлээ һалгаажа ашахадань, ехэ тааруу байһан байна. Зохёолой 199-дүгээр бүлэгтэ: «Чингис хаан зарлиг болгожо, Сүбэдэйдэ түмэр тэргэ хүүлгэжэ, аян дайнда мордохуулдаг», — гэгдэнэ.

 

Түмэрые монголшууд бүри эртэһээ гал дараха аргаар гарган абажа байһан тухай мэдээн байдаг. Тэрээншэлэн тэрэ үедэ түмэрөөр ехэнхидээ хутага, һэлмэ, жада, тугай зэбэ, дүрөө, тэргын сахаригай газаадахи орёолто гэхэ зэргые хэдэг байгаа. 106-дугаар бүлэгтэ: «Жамууха Тэмүүжин анда Төөрил хаан аха хоёрто:

«Одоо би

Хараа ехэтэ (холоһоо харагдаха)

Хара бүхын арһаар буриһэн

Харьяха дуутай хэнгэргээ дэлдэжэ,

Хатан булад жадаяа барижа,

Халха хуягта дэгэлээ үмдэжэ,

Хадхаха зэбэтэй һуршаяа онолжо,

Хара хула мориёо унажа...

Үзэмжэтэй һайхан тугаа тахижа,

Үхэрэй арһан хэнгэргээ дэлдэжэ,

Үргэлжэ хэлхеэ хуягаа үмдэжэ,

Үзуур хурса илдээ барижа,

Үнэрөөр мэргэн һуршаяа онолжо.

Үлэмжэ һайн мориёо унажа,

Үй түмэн сэрэгээ дахуулжа...»

— мордоһон тухай хэлэгдэнэ.

 

Энэ хэһэгтэ туг, хэнгэрэг, жада, дэгэл, номо, илдэ, хуяг гэхэ зэргэсэ хүндэлэн магтажа, һүр хүсыень бадаруулжа, эд хэрэгсэлээ дээдэлэн үргэжэ байһыень гэршэлнэ.

 

Манай арад түмэнэй уламжалан ерэһэн зан заншалда гэр орон, абдар һаба, малай тоног хэрэгсэлые хүндэлэн үргэжэ ерэһэн һайхан соо байдаг. Тусхайлбал, гэр дээрэ гарадаггүй, абдар (ханза, хайрсаг) дээрэ һуудаггүй, багажа дээгүүр алхадаггүй, малай тоног хэрэгсэлые хаа хамаагүй газараар хаядаггүй ёһо заншал юм.

 

Мүнөө үе сагта айлай гэр дээрэ гарахань юумэн бэшэ, тооноорнь орожо хулгай хэжэ байхые юугээр тайлбарилхаб? Ёһо заншалаа гээгээгүй бол, иимэ байдалда хүрэхэ бэлэй гү?

 

Тобшолол:

 

Эртэ урдын уламжалал ёһо заншал арадай һурган хүмүүжүүлхэ ухаанай орхигдоһонһоо хүүгэдэй хүмүүжэлдэ онсо алдуу гаргаһые абажа үзэхэдэ:

  1. Хүниие хайрлаха, хүндэлхэгүй гээшэ энэрхы сэдьхэлдэ муу нүлөө үзүүлнэ.
  2. Байгаали, дэлхэй, уула, уһан, ургамал, амитадые хайрлаха, нигүүлэсхы сэдьхэл үгы болоходоо хүрэжэ байна.
  3. Хүдэлмэриие дээдэлхэ (үргэхэ), хүдэлмэришэ хүниие хүндэлхэ, хүнэй гараар бүтээһэн ажалые хайрлан хамгаалха сэдьхэл дутамаг боложо байна.
  4. Хүн хүндөө туһалха нимгэн сэдьхэл гаргаха ябадал улам хомор болоно.
  5. Хүнтэй харилсаха, хүниие хүндэлхэ багша шабиин барилдалга (харилсаан), ахамадаа хүндэлхэ үзэл улам доройтоно.
  6. Хүүгэдые үндэһэн тоглоом (хүхюу, зугаатай, ухаалдиха) наадануудаар хүмүүжүүлхэ ажалай орхигдоходонь, тэрэ наадануудаар дамжуулан, ажабайдалда һургадаг арганууд үгы боложо, орондонь сэрэг үйлэдүүлхэ зүйлнүүд улам нэмэгдэжэ байна.

Эхэ, эсэгэеэ хүндэлэ, эдеэнэйнгээ дээжые эсэгэдээ хэ.

Эдеэнэй дээжэ үбгэндөө хэхэ. Айлшанай байгаашье бол, заабол ханидаа хэхэ. Гэртээ үгы байгаа һаань, эдеэнэй дээжэ ханидаа табиха.
— Таниһан, таняашьегүй хүниие мэндэшэлэ.

— Аха, эгэшэ зоной урдуур нарыень буляажа бү гарагты.
— Аха, эгэшэ зоной урдаһаа дуугарангүй, хэлэһэн юумынь шагнаад, һөөргэдэнгүй байгты.
— Худалаар бү уйла! Эхэ, эсэгэш үхэхэ.
— Боро хараанаар ба һүни түлеэ хахалхада, уһа удхахада, һүхирхэдэ, үхибүү уйлуулхада нүгэл.
— Хүнэй юумэ үгэхэдэ һалгай гараараа гү, али хурганайнгаа һалаагаар абажа, мүн хүндэ тиигээд юумэ үгэжэ, хүндэ юумэ һарбайхадаа, нюргаараа ара тээшэнь үгэжэ, мүн тиигээд абажа болохогүй.
— Үглөөгүүр һэреэд унтаридаа бү хэбтэ. һэрибэл — бодо. Унтарияа гансата заһа. Үлэн шээһэеэ удаан барижа болохогүй. Нюур, гараа угаа. Галаа түли, сайгаа шана.
— Тахилаа үргэ, бурхандаа мүргэ, сайгаа галдаа үргэ. Газаа гаража, сайгаараа орон дэлхэйдээ, орон нютагтаа сэржэм үргэ. Һайн сэдьхэл сэдьхэжэ, би һайн ябаһууб гэжэ гү, али минии үри бэе һайн ябаг гэжэ сэдьхэнгүй, харин «Эхэ болоһон зургаан зүйл, хамаг амитан — хуу һайн һайхан ябаг» гэжэ зальбарагты.
— Ехэ хүнүүдэй хөөрэлдэжэ байхада хүүгэд холо байха ёһотой, үгышье һаа, хүршэ айлдаа ошодог, газаагуур наададаг юм.
— Арбан найма наһа хүрөөгүй залуушуул айлай тоонын голһоо хойшо гараха ёһогүй.
— Ерэһэн айлшад хүүгэдтэ зорюулжа, ехэ үнэтэй сэнтэй бэлэг бэшэ, харин багашаг шэхэр, нэгэ түхэриг мүнгэ үгэжэ урмашуулдаг заншалтай.
— Айлай томо хүүгэдынь багануудаа захирха, зараха ёһотой. Абынгаа үгыдэ ахань эсэгынгээ үүргэ, эхын үгыдэ эхынгээ үүргэ эгэшэнь гүйсэдхэхэ ёһотой.
— Хүүгэдтэ хоол ундые эжы, эгэшэнь хэмжээтэйгээр абажа, хэжэ үгэдэг.
— Хүүгэд гээшэ бүхы юумэ эхэ, эсэгэһээ зүбшөөл абаха ёһотой.

Ёһо гуримгүй, заабари заршамгүй юумэн гэжэ огто байгаагүй юм. Хүн зоной хоорондоо харилсаха, хөөрэлдэхэ, ярилдахашье ёһо ехэл удхатай байгаал даа. 
— Хүн гээшэ аалин намдуугаар яриха ёһотой.
— Гараа хүдэлгэжэ, хургануудаа арбагануулжа хөөрэлдэхые буряадууд сээрлэдэг. Тиимэһээ гараа хүдэлгэнгүй хөөрэлдэдэг байгаа.
— Амаа ехээр ангайлгаад дуугархагүй, түб түбшэн байха шухала.
— Хэтэрмэ ехээр энеэжэ, нюураа уршылгажа, шангаар хашхаран дуугаржа болохогүй.
— Хүнэй хэлэхые бэеэ баряад, абяагүй шагнаха. Хэлэжэ дүүргээгүй байтарнь, үгынь таһа дүүрэжэ болохогүй.
— Ехэ шангаар энеэжэ, хашхархаһаа абан дуугардаг хүниие хүнгэн зантай, хүхирүү хүн гэжэ хэлсэдэг юм.
— Нэгэ юумэеэ оло дахин дабтадаг, хэрэгтэйшье хэрэггүйшье, хүнэй мэдэһэншье мэдээшьегүй юумэ дууһан суглуулжа шашадаг хүниие зон шоо үзэдэг.
— Лаб табыень мэдэнгүй, дүтэрхылөөд «ябуулжархидаг» хүнүүд хүндэгүй болохо.
— Үсөөн үгэтэй хүниие хүндэлдэг ба тиимэ хүнэй үгэнь үнэтэй гэдэг.
— Хөөрэлдэжэ байһан хүнэй бэеын хүдэлсэ, нюдэнэй хараа хүрэтэрөө урин, тогтууритай байхые эрхимдэ тоолодог байгаа.
— Найр хуримай үедэ олон хүн үгэ хэлэнгүй, ехэ удаарангүй тараха ёһотой.
— Хэрбээ үгэ, үреэл хэлэхэ, урданай дуу дуулаха дуратай хүн байбал, найрай ахалагшаһаа заабол зүбшөөл абадаг һэн.
— Буряадууд «олон үгын олзогүй, ганса үгын гарзагүй» гэдэг һургаал үгые ходо һануулжа, дуугай түбшэнөөр һургадаг байгаа.

 

Гуримтай байхые хүүгэд, залуушуулда хэлэжэ үгэхэ хэрэгтэй: 
— Айлшан хүн ташуур баряад гэртэ орожо болохогүй.
— Моритой айлшанай буубал, морииень абажа уяха, эмээлыень абаад, мордолгон дээрэнь морииень эмээллээд, бэлэн болгожо үгэхэ.
— Айлшан хүн ерэһэн айлайнгаа гэрэйнь үүдэндэ мориндоо мордожо болохогүй.
— Басагад, бэреэд аба, эжынгээ гэрһээ гараха ороходонь, хүндэлжэ, хүл дээрээ бодохо ёһотой.
— Аба, эжынгээ хажууда тамхи татаха, архи ууха хорюултай.
— Хара уһа һамаржа, һолонго руу хургаараа заажа, зогсоод эдеэлжэ болохогүй
— Үүлэтэй, бороотой үдэр һү тарагаа хүндэ үгэжэ болохогүй. Хулгана үдэр хүндэ юумэ үгэжэ болохогүй.
— Зарим нютагта аба эжынгээ нэрэ нэрлэхэгүй, адли нэрэтэй хүн байбалынь, «хэсүү нэрэтэ» гээд дурдаха заабаритай байгаа.
— Бурхан тээшэ толгойгоороо хараад унтагты.
— Хүнэй наһа барахада долоон, хорин нэгэн хоногтонь тэрэ айлда орохогүй.
— Айлай бэри бурханда дүтэлхэгүй.
— Арадай һүлдэ туг, орден, медалиин зураг, хүнэй хүрэг барлаһан номой хуудаһаар, газетээр юумэ аршажа болохогүй.
— Газарта хэбтэһэн зэмсэг: аса, тармуур, хүрзэ, һүхэ мадага, модон болон шулуу алхан гарахада, нүгэл.
— Хүн айлда ороходоо, малгайгаа абаха, захаа буулгаха ёһотой. Урдандаа хутагаа бүһэһөө доошонь буулгадаг байгаа.
— Гэр бараан соо эшхэржэ болохогүй.
— Аман соогоо сула дуу гүнгэнэжэ бү яба, нүгэл. Бүхы жаргалаа гүнгэнэжэрхихэш.
— Ама алдахагүй, нүгэл.
— Үбшэн бэшэ аад, шанаагаа тулахада, эльгээ тэбэрихэдэ, нүгэл.
— Үрөөһэн юумэ газарһаа абахагүй, харгы сэбэрлэхэһээ ехэ буян үгы.
— Гурбан хүбүү таһалжа, хүндэ үгэжэ, гэрэй углуу тайража, хээрын ганса модо отолжо, шулуу хүдэлгэжэ болохогүй.
— Хэрүүл, хэлэ ама хэжэ ябахада, нүгэл. “Хэрүүлэй үзүүртэ шуһан, үреэлэй үзүүртэ тоһон” гэһэн үгэ бү марта. Һанажа яба.
— Хүн хүнэй сухалһаа айдаггүй юм, харин хүнэй һэшхэлһээ айдаг.
— Үритэ хүн хүнэй үриие бү хэлэ, бэетэ хүн хүнэй бэеые бү хэлэ.
— Үлүүсэ үнэтэй юумэ бү үмдэ, бү гоё, хүнэй нюдэнэй хорон хүрэхэ.
— Шадаал һаа хүндэ туһалжа яба, тиихэдээ өөртөө туһалхаш.
— Нялха балшар амитадые хайрладаг заншалда хүүгэд, залуушуулые һурга.

Хэрбээ урданай зоной сахижа ябаһан ёһо гуримуудые сахяад ябаа һаа, үбдэхэгүй, гэнтын аюул ба осолдо орохогүй. Бололгүй юумэнһээ буладай үзүүр хухарха гэдэг. Тиимэһээ ямар юумэн хорюултай, сээртэйб гэжэ аха зонһоо һуража, асуужа ябаха ёһотой гэжэ мүнөө сагта хүүгэдтэ ойлгуулха шухала. 
— Хүнэй үргэһэн юумэ абаа һаа, дайдын эзэн хорлохо, тэрэ хүн үбдэжэ, үхэжэшье болохо. Манай үбгэ эсэгэнэр, хүгшэн эжынэрнай барисада, обоо, үлэдэ табиһан мүнгэ, үргэлэй юумэ абадаггүй байгаа.
— Аян замда мордохоо байһан хүнэй ябаадүйдэ шорой, угаадаһаяа хаягты. Ябаһан хүнэй хойноһоо бү хаягты.
— Богоһо дээрэ гэшхээд гү, али богоһо алхаад байжа болохогүй.
— Мүн үүдэ алдалан алсайгаад, тотогоһоо аһалдаад, газаашаа гарангүй байхада, нүгэл.
— Хургаа һалаабшалаад, толгойнгоо ара талада гараа бү хэгты
— Бү һуняагты, заапайтараа бү эбһээлэгты.
— Бусадай хажууда хубсаһа хунараа тайлахаяа, элдэб муу муухай эшхэбтэр үгэ хэлэхэеэ, шангаар хүхиржэ энеэхэеэ сээрлэгты.

Буряад эхэнэр. Эрхүү хотын хизаар ороноо шэнжэлгын музей

Мүнөө зарим зоной «балшар жаахан юм» гэжэ үхибүүдые шараа нюсэгөөр ябуулжа байгаашань буруу. Зүбөөр хубсаһа хунараа үмдэхэ ёһотой. Жэшээнь: 
— Малгайгаа хүлдөө углажа болохогүй гэхэ мэтэ энээниие залуушуулда ойлгуулха шухала. «Мандаха түрын малгай, хан түрын хантаази, тэгшэ түрын дэгэл, бүтэхэ түрын бүһэ, тулаха түрын гутал» гэжэ хэлэдэгые залуушуул ухаандаа бүхөөр хадуужа абаха ёһотой.
— Хүнэй мүр дээрэ гараа шангаар табижа, хүниие хүзүүдэжэ, огсом шэрүүнээр хандажа болохогүй.
— Хэрэггүй аад, хүнэй гар хүлдэ хүрэлгэ муу ёһо гэжэ тоологдодог. Айлда ороод байхадаш, үхибүүниинь нособол, шоо үзэмөөр байдаг.
— Хэрбээ эндүүржэ гү, али ойлгомторгүй хүнэй һүеы, үльмы хүл гэшхэжэрхёо һаа, болгоомжотойхоноор тэрэ хүнэйнгөө гарыень баридаг ёһо бии. Би танда муу һананагүйб, эб найрамдалтай байя гэжэ үршөөл гуйһан энэ һонин журам мүнөөнэйхеэр: «Хүлисэгты, мэдэнгүй гэшхэбэб» гэһэн болоно гээшэ ааб даа.
— Хүнүүдтэ юумэ үгэхэдөө хоёр гараараа, үгы гэбэл, баруун гараараа үгэдэг.
— Хүнэй үгэһэн юумэ дороһоонь тодожо абадаг. Дээрэһээнь һабардан абажа болохогүй.
— Хадаг мэтэ хүндын зүйлые, эдеэнэй дээжые заабол хоёр гараараа үргэн баридаг. Харин гашуудалай хадаг эбхэжэ (хуйлажа) үгэдэг.
— Хүнүүдтэ юумэ шэдэн үгэжэ болохогүй. Хутага, шүбгэ, хайша, һэрээ, халбага шэнги хурса үзүүртэй юумэ үзүүрээрнь бэшэ, эшээрынь, барюултай талаарнь гартань үгэдэг.
— Аяга, табаг, гүсэ гэхэ мэтын зүйлые бусадта бусаажа үгэхэдөө, досоонь эдихэ, ууха юумэ (саахар, бообо, шара гү, али сагаан будаа гэхэ мэтэ) «оёор» хэжэ үгэдэг журам баһал һонирхолтой.
— Хооһон амһартатай ябаа һаа, хүнэй урдуур бү гара. Хүнһөө юумэ абахадаа, хооһон амһарта бусааһан хүн хооһорхо, үгырхэ гэһэн удхатай.
— Эхэнэр хүн олһо, дээһэ, мушхамал мэтын эршэтэй юумэ алхаха ёһогүй. Нарайлхадань хүүгэниинь хүйһэндөө орёолдохо гэдэг.
— Мүн эхэнэр хүндэ шандага, туулайн мяха эдюулжэ болохогүй. Юундэб гэхэдэ, эдэ амитад оромгүй ядаржа, зобожо түрэдэг юм.
— Эсэгэнь үри хүүгэдээ үмөөрдэггүй.
— Буряад зон хүүгэдээ эрхэлүүлхэеэ ехэ сээрлэдэг. Эрхээр үндыһэн үринэр бухын хүзүүнһээ хэсүү гэдэг.
— Айлда ошоходоо, хэрэггүй һаань, үхибүүдээ дахуулжа болохогүй.
— Хүүгэдэй наадахашье саг хэмжээтэй, тусхай заабаритай байгаа. Юумэн бүхэндэ зүб, буруу гэжэ байһан тула наада зугаадашье сахиха ёһотой зүйлнүүд олон байгаа. Жэшээнь: булхайлжа, мэхэлжэ болохогүй. Шүүр шэдэлгэ мэтын наадануудта нүгөөдынгөө (бэшэнэйнгээ) хубсаһа хунар дүмэхэ, ехэ зондо дүтүүр гүйлдэжэ, дайража, олиг оромгүйгөөр шууялдажа болохогүй.
— Нүгшэһэн хүниие хүдөөлүүлдэг газарта эхэ, эсэгээ дахажа ошоһон үхибүүд шууяжа, намнасалдажа, энеэлдэжэ байдаг. Энэ ушарта залуу, хүгшэншье зон өөһэдынгөө хүүгэдтэ олон зон соо яажа ябаха журам заажа үгөөгүйнь харагдана.

Хүбүүд, басагадынь хүдэржэжэ, хүл дээрээ гараба. Аба, эжын нангин һургаал заабариһаа гарангүй, хазагайрангүй томо боложо, хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүрэбэ гээшэ. Иихэдээл эхэ, эсэгын оролдолго дэмыдэ хосороогүй, һанаһан хэрэгынь намын ёһоор бүтэбэ гээшэ. Эдэ хүбүүд, басагадынь саашадаа айл гэр боложо һуухадаа, энэ заршамаа алдангүй, эжы, абын, уг омогой, нютаг голой нэрэ, солые бузарлангүй, хадам харидаа, айл аймагтаа хүндэтэй ябаха болоно.

,

 

Гараа ехээр бү һэжэ – нүгэл (нюдэндэ харагдахагүй жэжэ амитадые алахаш гэһэн удхатай).

Үргэеэ, шанаагаа бү тула (толгойгоо даажа ядаһандал, һула, тулюураа харуулхаш).

Ташаагаа бү тула (дээрэлхэһэн гү, али баһаһан зангаа харуулхаш).

Гэр соогоо һуняахагүй, хармаандаа гараа хээд ябахагүй.

Эртэ бодобол, нэгэ юумэ харахаш, орой унтабал, нэгэ юумэ шагнахаш.

Һүхэ, хайша, хутага гэхэ мэтын хүнэй баридаг зэмсэг алхажа, гэшхэжэ болохогүй.

Хурса үзүүртэй түлеэ үзүүрээрнь галдаа түлижэ болохогүй, галай заяаша айлгахаш.

Тахилгатай, тайлгатай газарта модо отолжо, шулуу урбуулжа болохогүй, эрэмдэг болохош, харгы дээрэ хэбтэһэн үрөөһэн юумэ абажа болохогүй.

Захын модо бу отолоорой, тэндэ ой тайгын эзэниинь һуурилһан байжа болохо. Тайгын эзэниие сошоожо, гомодхоожо болохогүй. Модо унагаахын урда, эзэндэнь зальбаржа, зүбшэл асуугаад, сагаан эдеэ үргэжэ урмашуулаарай.

Үүдэ алдалжа, богоһо дээрэ гараад байжа болохогүй.

Харгы сэбэрлэбэл – аргагүй ехэ буян.

Хүнэй юумэ үгэхэдэ, һалгай гараараа, хурганай үзүүрээр абажа болохогүй, мүн тиигээд хүндэ үгэжэшье болохогүй.

Хүнэй юумэ асаржа үгэхэдэ, амһартынь гү, али мүнэһынь хооһоор үгэжэ болохогүй, оёортонь юумэ хэжэ үгэхэ ёһотой.

Түлеэ гэртээ оруулаад, шангаар дээрэһээ хаяжа болохогүй, гэрэй заяаша, галай заяаша, үүдэн тэнгэриие залд гүүлэхэш. Эдэ заяашадые гомодхоогоо һаа, өөдэлхэгүйш.

Үүдэн тэнгэри, гал гуламтаяа тахюулжа байха хэрэгтэй.

Хэлэ амагүй адагуусаниие сохижо, наншажа болохогүй – нүгэл.

Бузартай, муухай юумэ уһанда оруулжа болохогүй, лусад сабдаг хорлохо.

Муухай юумэ галда оруулхагүй, гал заяаша бузарлагдаха, үбшэ зоболон удаха.

Айлда ороходоо, дэгэлэй заха буулгаха, малгайгаа абаха.

Хутага, шүбгэ, хайша гэхэ мэтын үзүүртэй юумэ хүндэ үзүүрээрнь үгэжэ болохогүй, эшээрнь үгэхэ.

Хуримтай ба нүүдэлтэй уулзанхаар, хүниие хүдөөлүүлжэ ябаһан зонтой уулзаһан дээрэ.

Элүүр хүн хэбтээд эдеэлхэгүй – үбшэ зоболон зүгнэхэ.

Галай үнэһэ худхажа, улаан согынь шангаар сохихогүй: галай заяаша зобохо юм гэдэг.

Бурхан тээшэ хүлөө жиигээд хэбтэхэгүй – нүгэл.

Һүни орой хюмһаа абахагүй, шэхэнэй хулхи малтахагүй (хүнэй һүнэһэн һүни хюмһан дороо, шэхэн соогоо хоргодоод байдаг).

Угаадаһа, шээһэеэ үндэр уула тээшэ харуулан хаяжа болохогүй.

Хүниие замда мордохуулаад, хойноһоонь угаадаһа, шоройгоо хаяжа болохогүй. Ябаа үдыдэнь хаягты.

Хүниие хүндэлхэдөө – өөрыгөө хүндэлхэш, хүниие баһахадаа – өөрыгөө баһаха.

Айлшаниие хүндэлхэдөө, хүндэ туһа хэхэдээ, хүн үгырдэггүй юм.

Богоһо дээрээ байхагүй, тотогоһоо шагтагалдахагүй, үүдэ алдалхагүй.

Гэр соо эшхэрхэгүй, аман соогоо дуу гүнгэнэхэгүй.

Боро хараанаар харанхыда үхибүү уйлуулхагүй, һүхирхэгүй, уһа удхахагүй, түлеэ хахалхагүй.

Хэлэ амагүй мал сохихогүй, малай дал, хорёо соо газаалхагүй.

Хэрүүл, хэлэ ама хэхэгүй. “Хэрүүлэй үзүүртэ шуһан, үреэлэй үзүүртэ тоһон” гэжэ бү марта.

Үритэй хүн аад, хүнэй үриие бү хэлэ, бэетэй аад, хүнэй бэе бү хэлэ.

Хүүгэдэй шэхыень бу дайра, үхибүүнэй сахюусан шэхэндэ байрладаг. Сахюусаниинь гомодхоожо, сошоожо болохош.

Һүни харанхыда хүнэй нэрээр нэрлэжэ, оогложо болохогүй – Эрлигэй элшэ һүнэһыень абаад ябашажа болохо.

Уһа абаад ябаһан хүнэй урдуур гарахагүй. Хооһон амһартатай хүнэй урдуур үрдижэ гараха.

Хулгайшан, дээрмэшэн бэшэ аад, хутагаяа һуйбадаһан зандаа гэртэ орохогүй, газаа байхадаа буулгаха.

Тамхи зууһан зандаа гэртэ орожо болохогүй.

Ула сорхой гуталтай, орой соорхой малгайтай, ала соорхой үмдэтэй бү яба.

Буу, һүхэ, ташуур, аргамжа, шүдэр, хазаар баряад, айлда орожо

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(4 голоса, в среднем: 5 из 5)