“Алтан мундарга” гэжэ һээр шаалгаар уласхоорондын мүрысөөндэ Ушарбай нютагай Чингис Батомункуев илалта туйлажа Абарга баатар болобо гэһэн мэдээсэл сахилгаан түргөөр Агын талаар таража,Ушарбай нютагаархин алдарта хүбүүгээ хүндэлэн ёһолхо гэжэ дууламсаараа, түрэһэн тоонто Ушарбай руугаа яаран ошобоб.
Апрелиин 12-ой үглөөгүүр хабарай наран шангаар шарана. Үсэгэлдэрэй шуурганда ороһон саһан хүнгэрэг хайлана. Хүн зон олоороо Соёлой байшан тээшэ субана. Нютагаймнай хүбүүн 570-аад һээр шаагшад сооһоо илгаржа илалта туйлаа, 1000000 түхэриг шагнал абаа гэһэн мэдээсэлдэ баярлаһанаа мэдүүлхэеэ, амаршалхаяа хүгшэн залуугүй, хүл хүнгэн болонхой алхалалданабди. Тойроод баяраар халиһан шарайтай хүнүүд хүхюутэй. Жаргалаар жэргэжэ байһан нюдэнүүдынь ялалзана. Огторгойдо шаража байһан наран бидэниие аяшааһан мэтэ баяртайгаар миһэрнэ. Соёлой байшанай үбэртэ ушарбайнхид зүрхөө хөөрэнхэй, бүлэглэн шанга шангаар хөөрэлдэнэ:
-Агын гурбан хүбүүд түрүүлээ. Хойто-Агын Суранзан, Монгол гүрэниие түлөөлһэн Хүдэрмүнхэ Хүнхэртэ һургуули дүүргэһэн, тэрэш ород хэлэ шудалхын хажуугаар, һээр шаажа һураа гэжэ ойлгосотой,- гээд
наһатайшаг хүн хөөрэнэ.
-Угаа уһанда хаяхань һэн гү, Чингисэй нагаса Пушаал Сэдэб ахай бар хүсэтэй, шамбай шадалтай хүн байһан юм. Һээр шаалган болоходо, хухараагүй һээрэй түлөө
нилээдхэн мүнгэнэй сугларһан хойно, тэрэ хухалагдаагүй һээр нюрганайнгаа ара талада абаашаад, хуха шаагаад, абяашье гарангүй туламтай мүнгэ абаад, гараад ябашадаг байһан юм гэлсэдэг,- гэжэ нэгэн нэмэжэ хэлэнэ.
-Чингис Батомункуев Хориин 11 эсэгын алид болохоб?- гээд асуубаб.
-Баатаржаан Харгана угай юм даа. Айлай арбан үхибүүдэй эгээн одхон хүбүүн гээшэ. Жамьянболодойхи табан хүбүүтэй, табан басагатай. Чингисэй нарай нялха найма һаратай байхада, Валя эжынь гэнтын аюулда орожо наһанһаа нүгшөө һэн. Сэсэгма, Сэбжэд хоёр эгэшэнэрынь энэ хүбүүе хүн болгожо үндылгэһэн гээшэ. Чингис Сэсэгма нүхэртэеэ гурбан хүбүүдэй аба эжы гээшэ. Үнэр баян ажаһуудаг даа,- гээд харюусаба.
Абарга Баатартаа магтаал соло дуудалга тайзан дээрэ эхилбэ. Ага, Могойтоһоо, Дулдарга, Үзөөнһөө, Шэтэ, Үдэһээ айлшад буугаа юм. Тэдээн соо Чингистэй ана-мана туласалдадаг һээр шаагшад, һоригшод, һанаагаа зобоошод (болельщики), түрэл гаралнууд, аба, эжынь анда нүхэд, нютагаархид олоороо суглараа.
Чингис Батомункуев, һурган һоригшо Зоригто Галсанов хоёр уригдажа, тайзан дээрэ гараба.
Дуулга малгайтай, баатарай хубсаһатай Чингис Батомункуев багжагар баатар тайзан дээрэ һайхашаама гоёор харагдана. Тэдэ хоёроо улад зон нэрьемэ альга ташалгаар угтаба. Ушарбай нютагай дарга, Могойтоһоо районой, Агаһаа тойрогой ноёд һайд үгэ хэлэнэ, үреэл үргэнэ, бэлэг барина.
Уяраад, нюдөөрни нулимса гүйнэ. Бодолгото болоноб. Түүхын хуудаһа иранаб.
Алдар суута Бабжа Барас баатар сэрэгшэдтэеэ манай нютагаар гүйлгэжэ ябатараа, эгээн түрүүшынхиеэ
ородуудтай уулзаһан юм гэхэ. Дабшалжа һуугаад, тамхияа андалдажа татаад, эб нэгэтэй ажаһууе гэжэ хэлсэһэн гэхэ. Уулзаһан нютагаа Ушарбай гэжэ нэрлээд, дабаан дээрэ хүрэтэр ород сэрэгшэдые шиидхэһэн, тэрэ дабаагаа Мир гэжэ нэрлэһэн юм ха.
Манай газар уһан дээрэ, мүргэжэ байдаг Саста уулын хаяада, Ушарбай нютагтамнай Бабжа Барас баатар мэтэ, Чингис Абарга баатар мүндэлбэ гээшэ.
“Алтан мундарга” гэһэн һээр шаалгаар уласхоорондын тэмсээндэ 570 хүбүүд һээр шаажа эхилээд, һагшагда һагшагдаһаар, түгэсхэлдэ (финалда) 15 хүбүүд үлөө һэн. Үшөө шобтор шобторһоор Агын тойрогой Ушарбайн Чингис Батомункуев, Хойто-Агын Суранзан Дондоков, Монгол Уласһаа Хүдэрмүнхэ гурбан үлөө бэлэй. Чингисэй һээрээ баряад шэбшэжэ зогсоһые, һээрээ шаагаад, Абарга баатар болоһые бүхы дэлхэй дүүрэн сэнхир дэлгэсээр харуулаа бшуу.
Нэгэ хэды асуудалда харюусахыень Чингистэ хандабаб.
-Тиихэдэ, тайзан дээрэ гансаараа үлээд, юун гэжэ бодожо байгаа һэмши?
-Бурхадтаа, нютагайнгаа сахюусадта зальбарааб, зүн мэдэрэлдээ этигээб. Һээрээ шэлэхэдээ, өөртэмни дүтэхэнэ байһан һээр абаад, хаахануур барихаар бэ, яагаад шаагаа һаа дээрэб гэжэ һээрээ шэнжэлээб. Хухалжа шадахаб гэжэ сэдьхээд, һээрээ хэды дахин хэмнэжэ, нюдарга һээр хоёрой хоорондохи зай тэнсүүлээд, хүсэлжэ хүсэлжэ шаагааб. Гэнтэ мэдэхэдээ, мухариса унашаһан байгааб. Нээрээ хухалжархёо гээшэ гүб гэжэ этигэжэ ядажа байгааб. Хүнүүдэй амаршалхада, этигээб даа.
-Дуулга малгай, баатарай хубсаһа үмэдхүүлхэдэ, сэдьхэлшни хүдэлөө гү?
-Сэхыень хэлэхэдэ, зүрхэмни луг-луг гэжэ доһолжо байгаа һэн. Үндэрэй үндэр дабаа дабажа, орьёл үндэр уула дээрэ гараһан шэнги байгаа һэн. Зориһоноо бэелүүлбэб, һанаһандаа хүрэбэб гэһэн бодол толгой соомни байгаа һэн.
-Мүнөө урдаа ямар түсэб табинабши?
-Ушарбайдамнай энэ жэлэй Сагаалганда 23 хүбүүд һээр шаажа байгаа һэн. Мүнөө үшөө олон болохо байха гэжэ найданаб. Буряад эрэ хүн бүхэн һээр шааха дуратай байдаг. Туршаад үзэхэм гэһэн хорхойдо эзэлэгдэдэг. Һээр шааха дуратай залуушуулда туһалхаб гэжэ зорилго урдаа табинаб. Хүн зон һээр шаалгые гоёшоодог, һонирходог, хараха дуратай байдаг. Хүнүүдэй анхарал татаха, шаажа туршаха дуратайшуулые дүхэригтөө суглуулха, һээр шаалган нааданиие олоной үзэмжэдэ дэлгэрүүлхэ гэжэ бодоноб.
-“Буряад Үнэн” һониной нюур дээрэһээ арад зондоо юу хэлэхэбши?
Буряад-монгол арадай эртэ урдаһаа абажа ябаһан һээр шаалганиие дэлгэрүүлхэ, хүгжүүлхэ хэрэгтэ “Алтан мундарга” мүрысөөн ехэ ажал хэнэ, һээршэдтэ дэмжэлгэ үгэжэ үргэнэ гэжэ баяр хүргэнэб!
Һээрэй хуха сохигдоходонь, үүсэ болоһон малай һүнэһэн шэнэ түрэлөө олоно, мал һүрэгтөө түл боложо бусана, тиигэжэ адуу малнай олон болоно гэһэн гүнзэгы удхатай.
Нютаг бүхэндэ һээр шаадаг шамбай хүбүүд олон болог лэ, тала дайдаарнай мал hүрэг олоор бэлшэжэ байг лэ!
Намжилма Бальжинимаева,
“Буряад үнэн” һониной ветеран, mungen-tobsho.com сайтын автор.
