Монгол Уласай Хэнтэй аймагай Дадал сомондо буряад-монголшууд ажаһуудаг юм. Энэ нютаг эртэ урда сагһаа гурбан голой изагуур монголшуудай амидаржа байһан Эзэн Чингис хаанай хүйһэ хүндэһэн тоонто нютаг гээшэ.
Арадшалал шэнэлэлгын эхилһэн 1992-1996 онуудта Хэнтэй аймагай засаг даргаар Дадал сомоной уугуул харьяата Цэдэндамбаагийн Балдандорж, аймагай соёлой хэлтэсын даргаар мүн Дадал сомонһоо уугуул харьяата Бальжинимын Дулмажав, Ардын дуу бүжгийн “Хаан Хэнтэй” чуулганай даргаар Мүнхжаргал, чуулганай дуу хүгжэмэй багша, Монгол Уласай урлагай габьяата зүдхэлтэн Дуламын Гомбо, Сэрээтэрийн Гүрсоронзон гэгшэд ажаллажа байгаа.
1994 ондо аймагай соёлой хэлтэс Дадал сомондо сайн дуранай арадай абьяастанай дунда буряад дуу дуулагшадай урилдаа зохёон бүтээхээр түсэблэбэ. Тэрэ үедэ Дадал сомоной засаг даргаар Хуасай омогой Галсанай Доржсурэн, ИТХ-ийн нарин бэшэгэй даргаар Хуасай омогой Баатарцогтын Даваажаргал, Засаг даргын орлогшоор Балбарай Ганхуяг минии бэе, ниигэмэй бодолгын түшэмэлээр Боржигин угай Чимиддоржын Баярмаа гэгшэд ажаллажа байгаа.
1994 оной 3 сарын эхеэр буряад дуунай урилдаа зохёон ябуулаха тухай шиидхэбэри, түсэб хүрэнгыень орон нютагһаа гаргашалха тухай аймагай Засаг даргын албан тоото бэшэг ерээ һэн. Сомоной засаг дарга уг албан бэшэг үзөөд, Засаг даргын орлогшо болон сомоной ниигэмэй бодолгын түшэмэлнэртэ буряад дуунай урилдаа бүтээхэ, түсэблэхэ даабари үгөө һэн. Буряад дуунай урилдаа бүтээхэ ажалдамнай мүнгэн хэрэгтэй болоо һэн. Хэнтэй аймагай түбэй “Субарга” гэжэ хубиин үйлэдбэри эбээн тэдхэжэ туһалһан юм. Энэ үйлэдбэриин захирал Дадал нютагһаа уг гарбалтай Хүбдүүд омогой Дашдаваагий Дашдондог гэдэг залуу хүн шагнал гардуулгада 30000 түхэриг мүнгэ үгэжэ ууган нютагтаа туһалһан гээшэ.
1994 оной 6 һарын 11-13-да буряад дуунай урилдаагаа зохёон бүтээхээр шиидхэбэри абтаа һэн. Биндэр, Батширээтэ, Баян-Адарга, Норовлин сомонуудай арадай абьяастаниие буряад дуунай урилдаанда уряал эльгээгээ бэлэйбди. Табан сарын эхеэр урилдааниие зохёон байгуулха комисси байгуулагдажа, комиссиин даргаар намайе томилоо һэн. Тиигээд сомоной арадай абьяастануудаа суглуулаад, бэлдэжэ эхилээбди. Энэ үеэр Баярмаа, Даваажаргал аха, бидэнэр юрын лэ һайн дуранай уран һайханшадай урилдаан бэшэ, нэгэл һайхан шэнэ юумэ, буряад-монгол хүн зоной урлаг соёл, зан заншалаа магтан дуулаһан, һэргээн дэлгэрүүлһэн, хожомоо уламжалал болон ябажа байха юрэ бусын һүрлэг томо һайхан наада эхилхэ юмсан гэжэ ярилсажа эхилээ һэмди.
Табан һарын дундуур зохёон ябуулаха комиссиин хурал боложо, бэлэдхэл ямар ябажа байна гээшэб гэжэ ярилсабабди. Сомоной засаг дарга Доржсурэн, ИТХ-ын нарин бэшэгэй дарга Даваажаргал, Тамгын газарай дарга Үзөөн хамниган Сэрээнэнэй Оюунбилэг болон бусад хамтадаа арбаад хүн комиссиин хуралда хөөрэлдэбэбди.
Буряад-монгол арад түмэнэй урлаг соёлой наадамын албан ёһоор эхилэл, хугасаа тогтоое гэлсээд, 2 жэлэй нэгэ дахин бүтээхээр хөөрэлдэбэбди. Тиигээд би наадамнай тодорхой нэрэтэй байхань зүйтэй гээшэ ха гэжэ һаналаа мэдүүлбэб. Би дотоноо “Тоонто нютаг” юм гү, али “Алтаргана” гэһэн дуунай нэрэ үгэбэл зүгөөр юм даа гэжэ бодожо ябаһанаа хэлээб. Ушарынь хадаа, бүхы буряадуудай дуратай, хүндэлдэг, мэдэдэг али нэгэ дуунай нэрээр нэрлэжэ һүлдэ болгон дуулажа байбайл һайхан байгаа гэжэ бодожо байгааб. Хүнүүд һаналаа хэлэжэ байба. Доржсурэн дарга Улаалзай гэжэ нэрлэе, дууниинь ехэ һайхан юм гэжэ байба. Сомоной ниигэмэй бодолгын түшэмэл Ч.Баярмаа Алтаргана гэдэг һайхан соносогдожо байна гэжэ һанамжаа хэлэбэ. Доржсурэн дарга өөрынгөө һаналаар зүдхэжэл байба. Баярмаа, Даваажаргал ахай болон бусад хүнүүд “Алтаргана” нэрэ үгэе гэжэ намай дэмжээ һэн. Тиигээд олоной һаналаар “Алтаргана” нэрэ дээрэ тогтожо, наадамай эмблемэ зураха даалгабаритай болобоб. Би тэрэ үедэ алтаргана ургамалые буруугаар һанадаг байгааб. Агдаргана гэдэг улаан сэсэгые алтаргана гэжэ һанажа ябааб. Тиигээд би томо дугы тойрог зураад, тэгэн дундань табан дэльбэтэй үзэсхэлэнтэ улаан сэсэг зураад, дээрэнь дугылуулан Буряад түмэнэй дуунай наадам, доронь дугылуулан “Алтаргана-94” гэжэ бэшээд эмблемэ болгон зурабаб.
Буряад-монгол түмэн зоной дуу хүгжэмэй, урлаг соёлой анха түрүүшын “Алтаргана” наадамнай 1994 оной 6 һарын 11-13-да Эзэн Чингис хаанай тоонто нютагта, алтанхан Онон, арюухан Балжын хоорондо, мүнхэ ногоон нарһан ойтой Дэлюун Болдог, Баян-Обоогой эбэртэ дуутайхан, шууяатайхан наадам боложо үнгэрһэн юм. Эгээн түрүүшын “Алтаргана” наадам бүтээхэдэ, аймагай зохёон байгуулагшадые ахалжа аймагай Засаг даргын орлогшо Батамүнхэ, “Хаан Хэнтэй” чуулганай дарга Мөнхжаргал, Дуламын Гомбо багша,”Хаан Хэнтэй” чуулганай хүгжэмын ударидагша Батноров , Базарваанийн Авирмад гэгшэд шүүгшэдээр ажаллаа һэн. Тэдэнэр шэн сэдьхэлээрээ бидэниие дэмжэжэ “Алтаргана” наадыемнай улам һайхан болголсоһон хүнүүд гээшэ. “Хаан Хэнтэй” чуулгын зүжэгшэд ерэжэ, наадамай хүтэлбэридэ оролсон, буряад-монгол түмэн зондоо ая дуугаа үргэн тоглоһон юм. Монгол Уласай үндэһэн телевидениин хүгжэмэй студиин бүлгэм ерэжэ , түрүүшын “Алтаргана” наадамые буулгажа, һүүлдэ хоёр дахин орон даяар дамжуулга хэжэ үзүүлһэн бэлэй. Эгээн түрүүшын “Алтаргана” наадамда Дадал, Биндэр, Батширээтэ, Мүрэн, Үндэрхаан, Бэрхэ нютагуудһаа бэлигтэй абьяастан хабаадаһан байна. Дадал сомонһоо Цэдэндоржын Янжимаа, Биндэрэй ахамад абьяастан Гомбо гуай, залуу абьяастан Батбаатар, Мүрэн сомонһоо Бадрал дуушад түрүүлжэ түрүүшын “Алтаргана” наадамай алтан, мүнгэн медаль шагналнуудта хүртэһэн юм. Дадал сомонһоо залуу абьяастан Одончулуун, Нарангэрэл, Цэрэнпаа, Цэвэлмаа, Энхмэнд, Сэнжим, ахмадуудһаа Дашням, Хорлоо, Цэнджав гэгшэд оролсоһон, бусад нютагуудһаа бүхыдөө 30-аад абьястан, 50 гаран айлшад түлөөлэгшэд хабаадаһан байна.
“Алтаргана” наадамай түгэсхэлдэ Онон голой Цээнтэйн тохойдо түүдэг табижа, бүхэли һүниндөө ёохороо хатаржа, хүгжин цэнгэлдэжэ байгаа бэлэйбди.
Багахан горхонһоо эхи абаад үргэн мүрэн боложо хабтайдаг мэтэ, “Алтаргана” наадам олон улсын хэмжээндэ дэбжэн дэгжэжэ, улам һайхан боложо байхадань, бидэнэр Дадал сомонойхид наадамай эхи табижа, бүтээлсэжэ байгаа һэмди гэжэ бахархадагбди, омогордогбди.
Балбарын Ганхуяг,
1994 ондо Дадал сомоной засаг даргын орлогшо байһан, “Алтаргана-1994” наадамай зохёон байгуулха комиссиин дарга.
Монгол Уласда 2014 ондо хэблэгдэһэн "Буриад зоны "Алтаргана" наадам"
ном сооһоо абтаба. Намжилма Бальжинимаева буряадшалба.
