МОРИН ЭРДЭНИ
Монгол угсаата араднай
Морин эрдэни хушуутаяа
Эртэ урданһаа хүндэлжэ,
Эрдэни гээд нэрлэдэг юм.
Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин эрдэни ороно. Буряад арад гээшэ мориие «морин эрдэни» гэжэ дэмы нэрлэдэггүй. Морин хадаа малша арадаймнай эгээл ехэ туһалагшань байгаа бшуу. Эгээл тиимэһээ буряад хүн морин хоёр таһаршагүй нягта холбоотой. Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалхаһаа гадна, холо ойгуур аяншалан ябажа, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абалдаг һэн. Морин эрдэни гээшэ сула мамбай бэетэй байгаа. Эгээл тиимэһээ монгол арадууд гээшэ хүлэг мориёо магтаһан дуу, хурдан түргэн шүлэг зохёодог, үльгэр түүхэдэ түүрээдэг байгаа.
Буряад зон гээшэ үни холын сагһаа адуун һүрэг үдхэжэ, мориной тамир шэнжэ һайнаар мэдэхэ болоһон байна. Урдань гүйгөөшэ моритой хүн обоо тахилгада мориёо эртээнһээ заһажа эхилдэг байгаа. Мори заһадаг тусгаар хүн байдаг һэн. Хэдынһээ эхилжэ заһахаб, юу эдюулхэб, хаана, хэды шэнээн саг соо уяхаб, хэды шэнээн уһа адхахаб гэхэ мэтэ тусгаар гуримтай байгаа. Гүйгөөшэ моридые 11-12 наһанай хүнгэхэн бэетэй хүбүүд унадаг байгаа.
Буряад хүн гээшэ морин эрдэнииеэ хани нүхэр мэтэ һанажа, тэрэнээ шэмэглэн гоёодог бэлэй. Тиигэжэ тэдэнэр моринойнгоо хазаар, эмээл, хударга, дүрөөбшэ гэхэ мэтэнүүдые мүнгэн угалзануудаар, үнэтэ шулуунуудаар гоёодог байгаа.
Малша буряад араднай моринойнгоо ута болотороо ургаһан һүүл, дэлһыень тайража, тэрээгээрнь элдэб аргамжа, шүдэр, ногто уяануудые хэдэг, модон хүнэгэй барюулнуудые томодог байгаа.
Мориной соло дуудалга
Аргамаг һайхан һүрэгүүд соо
Агта һайхан хүлэгүүд түрэдэг.
Алтан шаргал азаргын хүбүүд,
Атар сагаагша гүүнэй унагад,
Эхын уураг хүхэжэ тэнжэдэг,
Эхэеэ тойрон гүйжэ наададаг…
Мүнхэ гүүнэй унаган,
Мүнхэ зандан хүлэг!
Харанхыта газарые
Гэрэл татан ерэгшэ…
Соло дуудажа дүүргээд, табагтай сагаан эдеэнэй дээжые орон дэлхэйдээ сасан үргэжэ зальбараад, соло дуудаһан хүн өөрөө ама хүрэжэ амсаад, түрүү гараһан мориной эзэндэ табагтай сагаан эдеэгээ барюулдаг. Түрүү гараһан мориной эзэн баһал амсаад, мори урилдаанда хабаадаһан бэшэ нүхэдтөө саашань дамжуулха зэргэтэй.
ҮХЭР
Табан хушуун малай хоёрдохинь хадаа үхэр болоно. Урда сагта үхэргүй, илангаяа үнеэгүй буряад айлые олохогүй байгаат. Буряад оньһон үгэдэ «Үнеэтэй айл үлдэхэгүй, булагтай газар гандахагүй» гэжэ сэсэн мэргэн үгэ бии. Үнеэн хадаа сагаан эдеэнэй дээжэнь болохо һү үгэдэг байна бшуу. Буряад зон гээшэ үнеэнэй һү буйлуулжа, зөөхэй, тоһо, тараг, ээзгэй, үрмэ, айраг, айрһа, хурһа, аарса гэхэ мэтэ сагаан эдеэ хэдэг байгаа. Талха таряанай хомор урда сагта монголшууд гээшэ ехэнхидээ сагаан эдеэгээрээ үл хоолоо залгажа, үхи хүүгэдээ тэжээдэг һэн. Мүн сагаан эдеэнэй хажуугаар мяхан байгаа һэн ааб даа.
Үни сагһаа нааша буряад-монгол арад эбэртэ мал гэдэг энгэй жэжэхэн үүлтэрэй үхэр үдхэжэ, һү шэмээрнь хоол хэдэг, үри хүүгэдээ тэжээдэг байгаа. Тиимэһээ үнеэе һүн булаг гэжэ хододоо мээхэйрэн хүндэлдэг байһан юм.
Үнеэтэ айл үлдэхэгүй,
Булагта газар гандахагүй,
Үрмэ тоһон үнеэнһээ,
Үнгэ шарай сэдьхэлһээ –
гэһэн арадай сэсэн үгэнүүдэй гүн гүнзэгы удха сооһоо нэгэшье үгын хаягдажа болохогүй байһаниинь лабтай. Үхэр малай арадай ажаһуудалтай, ами наһантай хэды шэнээн холбоотой байһые эдэ үгэнүүд эли тодоор харуулна.
ХОНИН
Талын буряад зоной
Табисуураа шэлэн үдхэһэн
Табан хушуун малнай
Тала дайдаяа бүрхөөнэ.
Ууса дүүрэн хэшэгтэй
Урдаа хараха хушуутамнай –
Хонгор дайдын шэмэг
Хонинэрдэни юм лэ.
Хонин хадаа буряад зоной үдхэжэ байһан табан хушуун малай эгээл хүндэтэйнүүдэйнь нэгэн юм. Тиимэһээ хониие хун сагаан хонин эрдэни гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг байгаа бшуу. Эртэ урда сагһаа хойшо манай арадай ажабайдалда хониной туһа тон ехэ болоно. Хун сагаан хониной нооһоор һэеы дарадаг. Тиигээд тэрэ һэеыгээрээ монгол туургата арадуудай хэдэн мянган жэлдэ ажаһуужа байһан һэеы гэр бүрхөөн бодхооно. Мүн лэ һэеыгээрээ шэрдэг, дэрэ оёдог, эмээлэй тохом хэдэг байхаһаа гадна, гутал, хубсаһа оёходоо хэрэглэдэг һэн. Харин хониной элдэгдэһэн арһаар хүнжэл хэдэг, малгай, дэгэл, гутал оёдог байгаа. Хонин гээшэ буряад хүниие хубсалуулхаһаа гадна, хоолыень залгадаг һэн.
Малша буряад гээшэ хүйтэнэй сагай ерэхэдэ, үбэлдөө эдихэ мяхаяа бэлдэжэ, үүсэ хэдэг һэн. Үүсэ мяханда үхэрэй, адуунай, хониной мяхан ороно. Мүн ангуушад үүсэдээ нэмэрилжэ гүрөөһэнэй, хандагайн, бодон гахайн, баабгайн болон бусад ангай мяха олзолдог байгаа.
ЯМААН
Хөөбэр дулаан арһатай
Хурса эдеэмэгхэн һүтэй,
Һүбэлгэн гээшэнь аргагүй.
Һүрхэйхэн мал – ямаанлэ.
Үхибүүд! Ядагархан яһан эбэртэй, шодогорхон шодон һүүлтэй тэхэ бабана эшэгэн тухай үльгэр туужа дуулаһан ёһотойт. Үнэхөөрөө, ямаан гээшэ шуран солбон, хурдан түргэн, ухаатай һүбэлгэн амитан юм. Теэд тиимэшье һаа, ямаан хадаа табан хушуу малнуудай дунда ашаг шэмэ багатай дээрэһээ хүндэгүйдэ тоологдодог байгаа. Ямаан бага һү үгэдэг байхаһаа гадна, арһа нооһониинь шанар багатай. Мүн ямаанай мяханшье хүйтэн шанартай гэжэ тоологдодог. Ямаанай мяха эдеэд, дээрэһээнь хүйтэн уһаар даруулбал, хүн санхатахадаа болохо. Юуб гэбэл, ямаанай мяхан түргэн зарсадаг шанартай гэжэ мэдэхэ хэрэгтэй.
Ямаан хадаа табан хушуун малай дунда өөрынгөө онсо һуури эзэлнэ. Жэшээнь, ямаан гээшэ үдэхэ, олошорхо талаараа урматай түргэн мал юм. Нэгэ ямаан нэгэ жэлэй туршада гурба дахин эшэгэлхэ аргатай. Мүн ямаан эшэгэлхэ бүридөө заатагүй хоёр – гурбан эшэгэ түрэдэг юм. Урда сагта зон ямаанай арһаар даха, дэгэл, малгай, гутал гэхэ мэтые урлан оёдог байгаа. Ямаан һүрэг хонин соо ороходоо, хэзээшье хонинһоо түрүүлжэ, дахуулжа, бэлшээриин һайниие бэдэржэ ябадаг. Шабар шабха руу оруулдаггүй, намаг, татуургануудта хаагдабашье, тэндэһээ һөөргөө бүтэн гараха аргаяа оложо шададагынь ямаан лэ юм.
ТЭМЭЭН
Үндэр Хангайн дабаанда
Үншэн сагаан ботогохон.
Эжыгээ һанаад мэлмэрүүлнэ…
Табан хушуун малай һүүлшынхинь тэмээнболоно. Тэмээн хадаа адар томо бэетэй, аса балбагар табгайтай, хоёр томо бүхэнтэй, ута гойногор хүзүүтэй, оморюун дороо зогдортой, аян замда зорижо, ашаа зөөхэ ажалтай хүдэр шэрхи амитан гээшэ. Тэмээнэй дунда зэргын шэгнүүр 400–800 килограмм болодог, нэгэ тэмээнһээ 50-60 килограмм өөхэн абтадаг. Мүн тэмээн нюргандаа 2 центнер ашаа тээгээд, хахад тонно ашаатай тэргэ шэрээд, нэгэ үдэр соо жаран километр зам гаталан гаража шадаха юм.
Мүнөө үедэ тэмээнэй нооһоор хүнжэл, шэрдэг оёдог, хубсаһа хунар бүтээдэг, арһаарнь аргамжа болон бусад арһан зүйлнүүдые хэдэг, харин мяхыень эдеэ хоолдоо хэрэглэдэг байха юм. Тэмээнэй нооһоной айхабтар дулаан шанартай дээрэһээнь мүльһэн далай дээгүүр аяншалдаг, ажалладаг хүнүүд тусхай хубсаһа зорюута оюулжа үмдэдэг юм.
Дэлхэй дээрэ амидардаг тэмээнүүд нэгэ бүхэнтэй, хоёр бүхэнтэй гэжэ илгарна. Хоёр бүхэнтэй тэмээнэйнгээ тоогоор Монгол орон дэлхэй дээрэ түрүүшын һуури эзэлдэг.
Эхэ Монгол нютагтаа
Заяан гэжэ магтуулһан
Эбтэй һайхан тэмээн һүрэг – гэжэ монголшууд магтан дууладаг гээшэ.
Эмнеэ
Сагаан һарын үнгэрһэнэй удаа лама, бөөдэ үзүүлэншьегүй урданай хүнүүд эмнеэгээ хүүлэдэг байһан гээшэ һэн. Хожомынь хабар, хүсэд дулаан болохоһоо урид, апрелиин тэнһээ хойшо айлнууд малайнгаа түлнүүдые эмнидэг байгаа. Айл бүхэн өөрын тусхай эмнеэтэй байгаа. Малаа алдаа һаа, бэдэрхэдээ, эмнеэгээрнь танижа олодог һэн.
Монгол угсаата араднай
Морин – эрдэни хушуутаяа
Эртэ урданһаа хүндэлжэ,
Эрдэни гээд нэрлэдэг юм.
Талын уудамаар бэлшэһэн
Табан хушуу малаараа
Амидаран һууха хубитайбди
Арьбадхан байха уялгатайбди.
Мүнөө Нагулаева Дарима «Байгаалиие, сагай уларилые шэнжэлгэ…» тухай һонин бэлэдхэлээрээ таанартаяа хубаалдахань.
