Дашбалбарай абгайнар
"Алтаргана" дуу дуулана.Жэл бүри зунай зулгы сагта болодог "Минии тоонто нютаг" нааданаа Дорнод аймагай буряадууд "Бага Алтаргана" гээд нэрлэдэг заншалтай юм.Энэ нааданда бүхын барилдаашад, һур харбагшад, үльгэршэд, ирагуу шүлэг найруулагшад, дангинанар, арадай аман зохёолой абьяастан хоёр үдэрэй туршада мүрысэдэг байна. Энэ хадаа хоёр жэлдээ нэгэ дахин болодог олон улсын "Алтаргана" нааданда бэлдэлгэ,эрхимэй эрхим хүбүүд басагадаа элирүүлгэ, нэгэ талаар һорилго, нүгөө талаар шалгалта, дүнгэлтэ болоно. Энэ нааданай үшөө нэгэ гол зорилго хадаа үндэр наһатай болоһон үбгэд хүгшэд “Алтарганын” гадаада гүрэндэ болоходонь, хилэ дабажа заншалта нааданаа хаража шадахагүй байхадань, наһатайшуул нютаг нуга дээрээ эрын гурбан нааданаа хаража сэдьхэлээ ханаг даа гэжэ зохёогдоһон ушартай юм байна. Нёдондо Баяндун һомондо “Бага Алтарганын” болоходо, Агын тойрогой гулваа Согто Бальжинимаевич Мажиев түрүүтэй Ага найман эсэгын түлөөлэгшэд айлшаар буужа, хүршэ хүбөө һуужа байгаа аха дүү арадайнгаа баярые хубаалдажа ерээ бэлэй. Харин мүнөө жэл Ононой районой гулваа Ятур Владимирович Танхаев, Шандали нютагай гулваа Булат Манзаракшаевич Жигжитжапов, Табтаанайн гулваа Дамдин Александрович Доржиев, Аргалиин гулваа Дэлгэр Баирович Цыремпилов, Ушарбайн гулваа Батор Будажапович Будажапов, Ононой районһоо Нина Бороевна Рожкова (Новая Заря), Аюр Рабданович Дугарнимаев (Дээдэ Саһаша) гэгшэд “Минии тоонто нютаг” нааданиие хаража хужарлаба.
-Монгол орондо би түрүүшынхиеэ ерээб. Дашбалбарай хүн зон бидэниие сэдьхэлээ дэлгээн, хүндэмүүшэ буряад зан заншалаар угтажа абаа. Олон хүнүүдээр танил болооб, хүршэ хүбөө байдаг бидэнэй хөөрэлдэхэ, һонирхохо, һанаһанаа хубаалдаха юумэн олдоод лэ байгаа ааб даа. Сагай эрхээр, үйлын үреэр хэдэн гүрэнэй дэбисхэр дээрэ таһарһан буряадууд бэе бэеэ мэдэлсэжэ, нүхэсэжэ, айшалалсажа байхадамнай дэмбэрэлтэй һайхан байна даа,-гээд
Ушарбай нютагай гулваа Батор Будажапович Будажапов һанамжаяа хубаалдаба.
-Би Эрхүүгэй булагад яһатан болоноб. Ехэ шоно угайб. Хани нүхэрни Үлирэнгын, дэлдэгэр галзууд омогой юм. Ононой эрьедэ нютагжаад, һайн байнабди. Зарим эрдэмтэд агууехэ Чингис хаанай хүйһэн манай дайдада булаатай бэшэ аа гү гэлсэдэг. Яагаа хээгээшье һаа бидэ агууехэ хаанай үри һадаһад гээшэбди. Мүнөө эндэ айшалжа байхадаа, олон нүхэдтэй болооб. Би буряад хүн гээшэб, буряадууд агууехэ монгол арадай нэгэ мүшэрхэн, нэгэ һалаа гээшэбди, нэгэ хэлэтэй, нэгэ шуһа мяхатай, нэгэ шажантай аха дүү зон гээшэбди гэһэн мэдэрэмжэ сэдьхэлдэмни түрөө, энээнһээ урагша ехэ саагуур бодомжолдоггүй байгааб,-гээд Ятур Владимирович Танхаев хөөрэнэ.
Ононой районһоо олон тамиршад, соёлшод Дашбалбар ерээ, тэдэнэр Монголой буряадуудтай нүхэсэжэ, дүй дүршэлөө хубаалдаа, дуунуудаа дуулалдаа юм. Ород үндэһэтэн Николай Васильевич Номоконовой буряад арадай “Сэмжидма” гэжэ дуу ханхинаса дуулахадань, “Бага Алтарганада” сугларһан хүн зон тэрэниие халуун альга ташалгаар угтажа, ехэ хүхибэ. 2006 ондо Улаан-Үдэдэ болоһон “Алтарганада” Ононой районой аман зохёолой бүлгэм гурбадахи һуури эзэлээ һэн ааб даа гэжэ бү мартая. Хойто жэл Дадал сомондо болохо “Алтаргана-2014” олон улсын нааданда хабаадаха зорилготой ононойхид бэлдэжэл байна гээшэ ха гэжэ тухайлхаар байна.
Сагаан Обоогой жаахан үхибүүдые нёдондо Баяндунда хөөршөөһэн хадаа, мүнөө “Буряадай нэгэ үдэр” гэжэ аман зохёолой мүрысөөндэ хабаадажа, тайзан дээрэ гарахадань, жэл соо яһала үндэрхэн болоһон Эрхимэрдэниин танил шарай хараад ехэтэ баярлабаб. Сагаан Обоогой үхибүүд нэгэшье алдуугүйгөөр, тоб байса шүлэгүүдые уншаба, таабари таалсаба, ёохор хатарба. “Үхибүүдые үлгыдэ оруулха ёһо гурим”, “Хадаг табилган” гэһэн тоглолто хаража, үнэншэмэ бэрхээр наададаг абьяас бэлигтэниие хаража, үнэнхэ зүрхэнһөө энеэлдэбэбди, бэлиг шадабаритай бэрхэ наададаг зон байна даа гэжэ урмашабабди.
Дангинанар тухай хөөрэхэ болоо һаа үгэшье олдохогүй хадаа, сэбэр буряад хэлэн дээрэ гоёор, тодоор, уярма зохидхоноор өөр тухайгаа хөөрөөд, дуу дуулана, хатарна, өөрөө зохёогоод, эсхээд оёһон гоёлой хубсаһа харуулна, хэн хэниинь булта бэрхэнүүд, илгажа хэнииень бэ даа шэлэхэ гайтай асуудал шүүгшэдтэ (жюри) гараа хадаа. Омогоо мэдэнэ, угайнгаа һарбаалжан торьдиһогүй хэлэнэ. Арадай дуу хангюурдана, оршон сагай дуу дуулана. Сэбэр буряадаараа хэлэхэдэнь, арадай дуунай аянга, нугалбари өө-мөөгүй дуулахадань, зүрхэ сэдьхэлдээ уярааб даа. Ямар бэрхэ басагад гээшэб гэжэ магтанаб даа.
Хоёр үдэрэй туршада шанга мүрысөөнүүд боложо, эрхимэй эрхим бүхэшүүлэй, мэргэн һуршадай, абьяас бэлигтэнэй болон бусад илагшадай нэрэнүүд элирүүлэгдэбэ. Түрүү һуури эзэлһэн эрхимүүдтэ баярай бэшэгүүд, шагналнууд, бэлэгүүд барюулагдаба.
Эндэ юуниинь һонин байгааб гэхэдэ, нютаг нугадаа ажалаараа шалгарһан хүндэтэй хүнүүд буряад торгон дэгэлээ үмдэнхэй, орден медаляа зүүнхэй үндэр наһатайшуул тайзан дээрэ гаража, һайханаар үреэжэ шагнал барюулхадань, эдир дуушанда, эдир барилдаашанда ямар ехэ хүндэдхэл гээшэб, нэрэтэй түрэтэй бууралай гарһаа шагнал абаа һэмби, үреэлдэнь хүртээ һэмби гэжэ наһан соогоо омогорхожо ябаха ха юм даа. Тэдэнэй ажабайдалдаа зүб зам олохынь бэлгэ тэмдэг гээшэ ха юм. Шагнал барюулжа байһан бууралнуудта ямар ехэ урмашуулгын баяр гээшэб. Аха захатанаа, үндэр наһатанаа хүндэлдэг, сэсэн үгыень шагнадаг, юрөөл магтаалыень хүлеэн абадаг буряад арадай урданай ёһо заншал мартагдаагүй, энэ заншалыень халан абаа һаа һайн байгаа даа гэжэ зохидшоон харабаб.
-Арбан гурбан жэл соо “Минии тоонто нютаг” нааданай эмхидхэлэй комиссин гэшүүн байхадаа, ямар талаантай, ямар хубитай хүн гээшэбиб гэжэ өөрөө өөртөө хадаа һанадагби. “Минии тоонто нютаг”-“Бага Алтаргана” гэжэ нэршэһэн наадамнай энээхэн Дашбалбарай алтан тайзанһаа эхи абаа гээшэ һэм шүү даа. Дорнод нютагаймнай ахай, абгайнар “Алтаргана” наадамнай холо болоходонь ошожо шаданагүйбди, нютагтаа бүтээдэг болоел даа гэжэ хандаа һэн. Мүнөө һанахадам ямар зүб бодолго байгаа гээшэб. Энэ мүнөө тайзан тойроод һууһан үхибүүд энэ нааданиие наһан соогоо һанажа ябаха, мартахагүй бшуу даа. Дороһоо ургажа ябаһан эдэ улаан бургааһан хүүгэдэй түлөө бидэ булта энэ ажал хэнэбди. Буряад дуугаа, буряад хэлэеэ, буряад ёһо заншалаа, соёл урлагаа хүгжөөхэ хэрэгтэ оролдожо ябаһан та бүгэдэндэ шэн сэдьхэлэй баяр хүргэнэб,-гээд Дорнод аймагай иргээнэй түлөөлэгшэ Хүрэлбаатар-гуай хэлэбэ.
“Минии тоонто нютаг” наадан хойто жэл Чойбалсан хотодо болохо тиимэһээ Хүрэлбаатар-гуай “Бага Алтарганын” туг хүндэтэйгөөр тодожо абаба.
Монгол ороной Дорнод аймагта ажаһуудаг буряад угсаатан үри бэедээ аба эжынгээ угые мэдүүлжэ, түрэл гаралаа дүхэриглүүлжэ, бэе бэедээ айшалалсажа, хүршэ хүбөө һуудаг хүршэнэрөө урижа, Хоридой мэргэнэй үри саданар гээшэбди гэжэ омог отогоороо, нютаг нугаараа жэл бүри “хадын шулуунай халсартар, уулын шуулуунай уяртар” наада зугаагаа, эрын гурбан наадаяа дэлгээдэг заншалтай юм. Энэ “Минии тоонто нютаг” наада хаража, хүсэ шадал нэмэһэн, урма зориг нэмэһэн, хүхюун дорюун Ага нютагаа бусаа һэм даа.
Нарата һайхан юртэмсэ дээрэ угсаата араднай мандан дэлгэржэ, ажана амгалан ажаһуухань болтогой!
