Агууехэ уранзохёолшо, драматург, киносценарист Даширабдан Батожабайн
түрэһөөр 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан Интернет конкурсдо
Эрхим зохёол
Дождиков Алдар, Улаан-Үдэ хотын
14-дэхи гимнази-hургуулиин 8-дахи «г» классай hурагша.
Тγрγγ хγнγγд – тγγхын орой,
Тγрэл нютагай тγхэл шарай,
Хэтэ дэлхэйн еhотой шэмэг,
Орон нютагай зоной хэшэг
Буряад зон эртэ урда сагһаа хойшо өөрын баян тγγхэтэй, уянгата һайхан тγрэл хэлэтэй, һайн һайхан ёһо заншалаар баян арад гээшэ. Хүнэй наhан соо эгээл нангин зүйлнүүд гэхэдэ эжы аба, тоонто нютаг, турэhэн дайда, түрэл хэлэн гээд лэ тоолохо болоо hаа олон юм даа. Эдэ бүгэдые hайнаар ойлгожо, нангинаар сахижа, уг гарбалаа мартангүй, долоон үе хурэтэр мэдэжэ ябаарай гэжэ минии Жамсаран нагаса үбгөө ходо хэлэдэг юм.
Тиигээд энэ «Минии уг гарбал» гэһэн конкурсада хабаадажа, нагаса үбгөөмни хайшан гээд иимэ үндэр Буряадай баа Россиин габьяата уран зурааша нэрэтэй болооб гэжэ хөөрэжэ үгэхэ һанаан тγрэнэ.
Би түрэhэн эжынгээ ба нагаса үбгөөнгөө талаар уг гарбалаа хөөрэхөө hананаб. Минии нагаса үбгөө иигэжэ хэлэдэг байгаа. «Шэни эхэ, би, нагаса үбгөөч цонгол угты хүнүүд гээшэбди, халха - монголос гаража ерээхэмди. Зай тиигэд, нагаса үбгөөн хэлэhэнэй еhоор, минии уг гарабалай модон эжымни талаhаа иимэ байха еhотой гэжэ hанагдана. Иимэ угай модо зуража туршааб, эндэ нэгэдэхи үеhөө эхилжэ долоодохи үе болотор харуулана:
Ленхо - Няняа - Цэдэн - Нимажаб - Ханда, минии хүгшэн эжы, минии нагаса үбгөө Жамсаран - Хандын басаган Дарима -
Даримын хүбүүн Алдар.
Ямаршье гэр бүлэ тухай һонирхолтой ном бэшэмээр гэлсэдэг. Харин би нагаса үбгөөн хөөрөөгөөр олон сэнтэйхэн юумэ хадуужа, мэдэжэ абабаб. Нагаса үбгөөдөө ехэ дуратайб, нэгэ хүрэй соо ажаһуунабди, Нагаса үбгөөмни арад зондоо мэдээжэ ехэ бэрхэ мүнгэн дархаша хүн. Теэд би нагаса үбгөө тухайгаа хөөрэжэ үгэхэмни.
Нагаса үбгөөмни иигэжэ түрэһэн нютагаа магтадаг юм. «Сэлдеэхэн Сэлэнгын сэнгэлиг буланда, сэнгүүхэн тоонтомни цэцэглэн байдаг. Ольтирог шэнги түхэл шарайты, ондоохон юумэл даа түрэл нютагни. Ноехон - нангин сайхан нютагни. Минии түрэсэн нютаг юунээсчь үнты, сэнты». Теэд үнхөөрөө иимэл даа минии түрэһэн нагаса үбгөөмни тоонто нютаг.
Баян дэлгэр Буряад орондо
Сэлдеэ һайхан Сэлэнгын аймагта
Сүхэ Хилог хоерой хоорондо
Омог дорюун ольтирог дээрэ
Минии алтан тоонто Ноехон
Буряад нютаг соомной бэрхэ, оролдосотой, талаантай хубууд олон даа. Тэдэнэй нэгэн, минии нагаса үбгөө, дархан сонгол угай (угайн бууса Царам), Сэлэнгын аймагай, найман үхибүүдэй нэгэн болохо Эрдынеев Жамсаран Нимажапович, мүнгэн дархан угтай гэр бүлэдэ түрэhэн юм. Буряад ёhо заншалаар гар урлалай онсо шадабаринууд угаа дамжан ерэдэг гэжэ хэлсэдэг.
Ноехон нютагайнгаа уужам талада хүлөө шоройдожо, Хёлго хатан мүрэнэй уhа ойможо, бургааhан мориёо унажа наадаhаар, Ноехонойнгоо hургуулида ороод,1969 ондо эрхим hайнаар тэрэнээ дуургээ hэн. Бага наhандаа, эдир hургуулиhаа эхилээд байхадаа ехээр эрмэлзэлтэй, оролдосотойгоор зураг зураха, модоор элдэб янзын бүтээлнүүдые hиилэн хэдэг байhыень абаниинь ехээр сэгнэжэ, хүбүүгэй Улаан-Удэ хотын зураашадай hургуулида оруулhан байна. Энэ hургуулида hуража байхадань, мэдээжэ уран зурааша, багша Батор Романович Зодбоев ехэ нүлөө үгэhэн. Һургууляа дүүргээд, Эрхүү хотын уран зураашадай Георгий Анциферовай нэрэмжэтэ училище 1974 ондо эрхим hайнаар дуургэнэ. Улаан-Удэ хотодоо ерэхэдэнь, буряад уран зураашадай холбооной дарга Дашинима Дугарович Дугаров өөрынгөө дали дороо абажа, уран зураашадай холбооной гэшүүн болгожо, нагаса үбгөөдэмни ехэ нүлөө үгэhэн намтартай. Буряад арадайнгаа мэдээжэ мүнгэн дархан Сосор Санжиевай ударидалга доро, Эрдынеев Александр ахынгаа хажууда удаан саг соо хүдэлжэ, эрмэлзэлтэй, оролдосотой байhанайнгаа түлөө үндэр сэгнэлтын илалтануудые туйлаhан байна: Россиин уран зураашадай холбооной гэшүүн (1979 он.), лауреат Премии ЦК ВЛКСМ (1981 он.), Буряадай габьяата уран зурааша (1986 он.), Репинэй нэрэмжэтэ РСФСР гурэнэй шангай лауреат, Россиин габьяата уран зурааша (2006 он.).
1980-1990-ээд онуудаар Буряадай уран мүнгэн дарханай бүтээлнүүд Москва, Алма-Ата, Ереван Ленинград, Баку, Хабаровск, Якутск, Шэтэ болон бусад ехэ-ехэ хотонуудта үзэсхэлэндэ дэлгээгдэhэн гэжэ мэдэнэбди.
Хэнэйшье дура татама гоё hайхан эдэ бүтээлнүүд буряад уран мүнгэн дарханай алтан жасада орохоhоо гадна, гансашье Буряад Уласдаа бэшэ, харин хари гүрэнүүдээр, тэрэ тоодо (Энэдхэгэй, Дели хото (1983 он.), Франциин, Париж (1982 он.) Монголой, Улаан-Батор (1983 он.) хотонуудта сууда гараһан байна.
Һүүлшын жэлнүүдтэ Улаан-Удэ хотодоо түүхын М. Хангаловай нэрэмжэтэ музей, Эрхүү хотын областной уран зураашадай В.П.Сукачевай нэрэмжэтэ музей, Омск хотын областной уран зураашадай М. Врубелай нэрэмжэтэ музейнууд соо өөрынгөө хэhэн ажалайнгаа амжалтануудые харуулhан выставкануудые үнгэргэhэн байна. Хэhэн бутээлнуудыень гайхан hонирхожо, өөрын онсо түхэл маягтай, өөрын онсо бэшэгтэй байhандань харагшад, искусство сэгнэгшэд үндэр сэгнэлтэ үгэhэн юм.
Уран мүнгэн дархан нагаса үбгөөмни hанаа бодолоо бэелүүлхын тула тон таарама тухэл шэлэжэ абаа гэжэ хэлэлтэй. Юундэб гэхэдэ дурсэнуудынь багаханууд, тэрээнhээ гадна, бүтээлынь байгаали хүн хоёрой нягта холбоотойе харуулна. Эхын умай соо hая бии боложо байhан элдэб янзын амитадай дүрсэнүүд угалзада адли амhартын, эхэнэрэй зүүдхэлнүүдэй гоёолто болоно. Үгыш hаа, эхын умай сооhоо hая гараад бүмбэрсэг ехэ дэлхэй, тойроод байhан байгаалиие, тодорхойлбол хүнэй ажабайдалые шэнжэлжэ байhанда адли харуулна. Буддын шажанай ёhоор, хаан Гарууди шубуун хорото могойнуудые илагша, харин тиихэдэ могойн дүрсэ урин нугархай угалзада адли амhартын барюулнууд, тулаад байха хүлнүүд мэтэ болоно. Мүн тиихэдэ буряад эршүүлэй зэндэмэни болохо мүнгэн хутуга гэхэ мэтэ элдэб янзын бутээлнүүд ажалнууд сонь бии. Тэдэнь хэмжээгээрээ багахануудшьеhаа, үргэн ехэ ойлгомжо харуулhан томо бүтээл болоно.
Жамсаран нагаса үбгөөмни 60-аад хэрэг бүтээнхэй юм. Тиимэhээ уран мүнгэн дархан гар урлалай ондоо шэглэлдэ бэлиг шадабарияа туршахадаа, амжалта туйлаа гэжэ хэлэхээр, зохёохы замынь үргэн юм. Мүнөө нагаса үбгөөмни наhанайнгаа амаралтада гаранхай, тиигэшье hаа туйлалтанууд дээрээ тогтонгүй, шэнэ арга бологомжонуудые бэдэржэл, урдаа түсэб табинхай, урагшаа hанаатай, ехээр эрмэлзэлтэйгээр худэлhөөр зандаа.
Нагаса үбгөөмни ««хүн болохо багаhаа» гэдэгтэл, үхибүүн наhанhаа эхилжэ, ажалай бүтээсын оньhо тааха болоhон, дүй дүршэл ехэтэй болоhон хүн гээшэ. Хүгшэн нагаса эжытэймни, Цыпилма Цыденжаповнатай үни удаан жаргалтай ажаhууhан зандаа. Хоюулаа гурбан үхибүүдые «гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ» хүргэhэн, дүрбэн ашанартай юм. Иимэл даа алдар суутай нагаса үбгөөмни – Эрдынеев Жамсаран Нимажапович. Жамсаран Нимажаповичай зээнсэр хүбүүниинь байhандаа ехээр омогорхоноб.
