Агууехэ уранзохёолшо, драматург, кино-найруулагша Даширабдан Батожабайн
түрэһөөр 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан
"Минии уг гарбал" Интернет-мүрысөөндэ.
Эрхим угай бэшэг номинаци.
Белла Улзытуева, Улаан-Удэ хотын 1-дэхи дунда hургуулиин 5-дахи классай һурагша.
Захаамин аймагай Үлэгшэн нютагай дэбисхэр дээрэ мүнөө табан угай зон ажаһуудаг. Нэрлэбэл, хатагин, хашин, хонгоодор, һойһо ба шошоолог болонод. Тэдэнэй нэгэн хатагин обогтон тухай зарим тэды урданай зохеол, түүхын, эрдэмтэдэй шэнжэлгэһээ, нютаг нугын үбгэд түшэмэлнүүдэй бэшэжэ абаһан угай бэшэгүүдһээ баримталан хэлэхэдэ иимэ байна.
Хатагин обогтон эртэ урдын монгол угсаатанай нэгэн гээшэ. Хатагин обогтон тухай анха түрүүшын мэдээсэлнүүд аяар 1240 ондо бэшэгдэһэн «Монголой нюуса тобшын нэгэдэхи булэгэй 17-дохи зүйлдэ иигэжэ бэшээтэй: «...Добу Мэргэн үгы болобо. Добу мэргэнэй наһа бараһанай һүүлээр тэрэнэй бэлбэһэн һамган Алун-гуа Буха Хатаги, Бухату Салжи, Бодончар мунхаг гэдэг нэрэтэй гурбан хүбүүдые түрэбэ». Тиихэдэ энэл бүлэгэй 42-дохи эүйлдэ: «Бэлгүүдэйһээ Бэлгүнүүд обогтон, Бугунуутэйһээ Бугунууд обогтон болобо. Буха Хатагиһаа Хатагин обогтон, Бухату Салжиһаа Салжиуд обогтон болобо. Бодончарһаа Боржигин обогтон болобо».
Энээнһээ хойшо арбан үе үнгэрһэн хойно 1162 оной морин жэлдэ Боржигин обогтонһоо Чингис хаан түрэһэн гээшэ.
Буряад-монголчууд нэгэ уе хорин табан жэл гээд тоолодогһаа, мянган жэлэй саана юһэн зуун жэлэй һүүл багаар Хатагин обогтон мүндэлжэ, ззэн богдын абганар боложо, Ехэ Монгол гүрэниие байгуулха үедэ Чингис хаанда туһалһан, холын Хитад, Тангад, Бухайр, Сартуул, Найман, Орос оронуудые эзэлхэдэ эдэбхитэйгээр хабаадаһан түүхэтэй.
Хожом хойно Манжын хаанай мэдэлэй Сайн ноён аймагһаа албан татабари, алуур дээрмыень тэсэжэ ядаад, 1690-ээд оноор Цонгоол, Ашабагад, Атаган, Сартуул, Хатагин, Үдзөөн, Табангууд ба Подгорно обогтон ара хойшоо нүүжэ, Сэлэнгэ, Зэдэ голоор һуурижаһан юм гэжэ профессор Ф. А. Кудрявцев «Буряад-Монгол арадай түүхэ» гэһэн ном соогоо бэшэнэ.
1727 оной хонин жэлдэ гүрэнэй урда хилэ-хайша тухай асуудал Ород, Монгол, Манжа гурбан гүрэнэй этигэмжэтэд шиидхэжэ, 1764 оной бишэн жэлдэ хилэ харагшадһаа дүрбэн буряад хасаг полк бүридэһэн гэжэ түүхын баримтанууд бии. Хатагин обогтон Сэлэнгын найман эсэгын нэгэниинь боложо, хасаг албанда ябаа. 1832 оной Сэлэнгын Дүүмын дүнгөөр 737 хатагин зон бэшээтэй.
1800 оной эхеэр хасагай табитан хатагин обогтой Очиров Байсагал гэдэг мүнөөнэй Зэдын аймагай Үшөөтэй нютагһаа албанай хэрэгээр Атамано Николаевска станица (мунөө Харасаа һуурин) ерэжэ, Хайсагар гэжэ газарай хоёр Хүхэн-Болдогой урда нютагжаба. Байсагалтанай аймаг тухай нютаг нугын үбгэдэй нэгэн болохо, минии хүгшэн абын эсэгэ, 97 наһатайдаа бурхандаа морилһон байна. Энэ үбгэн абамни - Очиров Санжисүрүн Туманович иигэжэ хөөрэһэнииень минии эжы Цыпилма бэшэжэ абаһан байна: «Сайн хаанай самаргаан, Бошогто хаанай бусаргаанай үедэ Үшөөтэй нютагта ажаһууһан үбгэн хүгшэн хоёрто 18—20 наһанай хатагин обогой ганса хүбүүн Монголһоо зутаажа (тэрьелжэ) ерэһэн юм байха. Үхибүүгүй үбгэн хүгшэн хоёр ехэтэ олзорхожо, Олзотой гэжэ нэрлэжэ, хүбүүн болгожо абаһан гэдэг.Олзотойн хүбүүн Жүгдэр, Жүгдэрэй хүбүүн Банзаа, Банзаагай хүбүүн Байсагал, Байсагалай хүбүүн Сэбээн, Сэбээн найман хүбүүтэй, гурбан басагатай боложо, үнэр баян үдэһэн».
ХАТАГИН УГАЙ БЭШЭГһЭЭ АБТАҺАН ХЭҺЭГ
Минии элинсэг сада Баглаха нютаг нүүжэ, хасаг алба хэжэ, гүрэн түрын хилэ - хайша сахижа ябаа. Сэрэгэй албанда эрдэм ном хэрэгтэй. Тиимэһээ булта уйгаржин монгол бэшэгтэй, ородоор һайн мэдэхэ, Хяагта, Шэтэ, Эрхүү, Красноярск, Великие Луки хүрэтэр албанай хэрэгээр ябадаг байгаа. Манай угай айл бүлын адагын нэгэ хүбүүн Тамчиин, Бургалтайн, Булагай,
Монгол гүрэнэй дасан сүмэдэ тангад ном узэжэ, лама боложо, бурхан багшын һургаалнуудые түрэл зондоо| заабарилаа. Эдэ ламанар Бальжарай Сунгараг амбай-гэлэн, Жанчибай Гэсэл- гэбшэ, Морхын Арьяа-лама, Жалсанай Гомбо-лама, Санжа- лама, Галсанай Бальчин лама — Ивалгын дасанай унзад гэхэ мэтэ. Гушаад оной хатуу хамалгаар олониинь сүлүүлээ, һураггүйгөөр үгы болоо бэлэй.
Граждан дайнай гал дүлэн соогуур, хамтын ажалай эмхидхэлдэшье Байсагалтан аймагай хүбүүд, басагад ябаа, хүдэлөө. Һайн, мууе нютагай зонтой хамта узөө, хамта гаталаа.
Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай болоходо 16 хүн Байсагалтанһаа мордожо, долоониинь бусаагүй. Нэрлэбэл, Очиров Жамса Дашамолонович, Очиров Содном Дашамолонович, Очиров Дугар Дашамолонович, Очиров Эрдэнжэб Мункуевич, Очиров Радна Мункуевич, Очиров Ринчин-Доржо Тундупович, Очиров Гуржаб Цыдемпилович.
Дайсанаа даража, даагаяа һүүлдэжэ бусагшад: Очиров Ринчинжаб Цыдемпилович, Очиров Дымбрыл Гуржапович, Очиров Бальчин Галсанович, Очиров Ринчин Галсанович, Очиров Даша Дамдинович, Очиров Жамбал Дымбеевич, Очиров Бата Дашимолонович, Очиров Хандажап Жигжитович, Очиров Дарма Бадмаевич.
Хатагин обогой Байсагалтанай аймаг Олзотойһоо эхилжэ, 12 үе тоологдоно.
Байсагалай түрүүшын хүбүүн Цынгүүнтэнэй угай бэшэг би эндэ харуулхам:
- Олзотой,
- Жүгдэр,
- Банзаа,
- Байсагал,
- Сэбээн,
- Цынгүүн,
- Туман,
- Санжа (Хасаг),
- Бадма-Цырен (Петр),
- Баяр,
- Булад,
- Аюр.
Баяр хадаа минии нагаса болоно, Цыпилма эжымни түрэһэн аха гээшэ.
Тиихэдэ минии нагасанарай угай бэшэг иимэ болоно: Олзотой- Жүгдэр – Банзаа – Байсагал – Сэбээн – Цынгүүн – Туман - Санжа (Хасаг) - Бадма-Цырен (Петр) – Цыпилма - Белла
Байсагалтанай мэдээжэ хүнүүд:
Санжа Туманович Очиров граждан дайнда хабаадаһан, ажалай ветеран;
Гармажаб Дычинович Очиров- Монголой вождь Сухэ-Баатарай адъютант ябаһан, ажалай- ветеран;
Ринчинжаб Цыдемпилович Очиров- Октябриин Революциин орденто, ажалай ветеран;
Бадма-Цырен (Пётр) Санжиевич Очиров - Ажалай Улаан Тугай орденто, Буряадай АССР-эй габьяата агроном;
Владимир Галсанович Цыренов - уласхоорондын спортын мастер, Буряадай АССР-эй физическэ культурын габьяата хүдэлмэрилэгшэ;
Цыпэ Санжиевна Очирова - России Федерациин габьяата багша;
Валентина Гармажаповна Очирова - Арадай гэгээрэлэй отличник;
Цырен Цыдемпиловна Очирова - Хундэлэлэй Тэмдэг орденто, ажалай ветеран;
Цырен Аюшеевна Очирова - спортын мастер.
Памажаб Очиров – арадай гэгээрэлэй отличник, Буряад Республикын габьяата багша.
Голосую!