Агууехэ уранзохёолшо, драматург, киносценарист Даширабдан Батожабайн түрэһөөр 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан "Минии уг гарбал" Интернет-мүрысөөндэ
Эрхим зохёол гэһэн номинацида.
Гунзынова Дэжэд, В.С.Мункинай нэрэмжэтэ Хэжэнгын лицей һургуулиин 8-дахи классай һурагша.
Манай гэр булэ 5 хунhөө бүридэнэ: абамни – Гунзынов Галсан Дамбиевич, эжымни- Будаева Майя Шагдуровна, эгэшэнэрни Арюна, Чимита гэжэ нэрэтэйнүүд. Би өөрөө Дэжэд гээшэб, мунөө үедэ В.С. Мункинай нэрэмжэтэ Хэжэнгын лицей hургуулиин 8-дахи ангида hуранаб. Абамни Хэжэнгын аймагай эгээл баруун захын Хөөрхэ нютагай, харин эжымни заха холын Захааминай Бургалтай гэжэ нютагай басаган юм. Мэргэжэлтэ hургуули Улаан- Үдэ хотодо эжымни дуургээд, Хэжэнгын аймагай наймаанай зургаанда хүдэлжэ эхилhэн, тиигээд абатаймни танилсажа айл болоод, 3 басагатай болоhон байна.
Нагаса эжымни Будаев Шагдартанай гансахан басаган байhан юм. Минии нагаса эжын гэртэхин Шагдар Сырен хоёр бухы наhаараа колхозой малшад ябаhан. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ хүсэ шадалаа гамнангүй оролдожо, ажалай габьяа гаргаhанайнгаа түлөө уг нагаса баабаймни Шагдар Будаев Москва хото ошожо, СССР гүрэнэй Президиумэй түрүүлэгшэ байhан Михаил Иванович Калининай гарhаа медаль зүүжэ, сугтаа дүрэеэ абхуулжа ерэhэн юм. Тэрэ үеын гэрэл зураг манай түрэлхидтэ хадагалаатай байдаг. Сэсэг нагаса эжымни түрэл нютагтаа хони мал хаража, баhал элдэб олон шагналнуудта хүртэhэн юм. Аяар дүрбэн үхибүүдые түрэжэ өөдэнь болгоhон. Эгээл ехэ хүбүүниинь болохо минии эжын ахай Борис нагаса мүнөө нютагтаа ажаhуудаг, дүү хүбүүн Бадмань Улаан- Үдэ хотодо түбхинэнхэй, харин эжымни одхон дүү Санжай нагасамни армида албанда ябажа ерээд, гэнтын аюулhаа боложо аргагүй залууханаар наhа дүүрэшэhэн юм.
Хүнэй уг гарбалай эсэгэ талаараа тоологдодог хадань, би өөрынгөө угай hабагша татажа туршахамни. Би Эхиридэй Ехэ Шоно угай басаган болоноб. 1870-аад онуудаар минии угаймни үбгэ эсэгэ Тунгэ гэжэ хүн 16-тай Шалхуудай хүбүүгээ дахууланхай, хоёр сар хүллэжэ зөөриеэ шэрэнхэй аяар холын Зүлхэ мүрэнэй эрье шадар оршодог Качуг гэжэ нютагhаа Хориин 11 эсэгын дайда хүрэжэ ерээд, Хэжэнгын Хөөрхын Һалагайн Шэбэр гэжэ газарта шэнэ бууса түхеэржэ түбхинэhэн байна. Хоёр жэл тухай болоод, Шалхуудай хүбүүниинь айл болохо гэжэ зорёод, анханайнгаа холын нютагhаа бэри басага асархамни гэжэ эсэгэтэеэ Байгал далайнгаа хойто бэе зорибо. Аргагүй удаан саг ябажа, жэл тухай боложо бусахадаа, яhала зохид басага hамган болгожо асарhан юм гэhэн хөөрөө би мэдээ орохоhоо хойшо дуулаhан байнаб. Тиигээд лэ уг эжы абатамнай өөhэдөө түрэhэн үхибүүтэй болохо үйлэгуй байжа, сугтаа Байгалай хойто бэеhээ зөөжэ ерээд, наhа дүүрэhэн айлай хоёр хүбүүдэй Мүнхэ гэжэ хүбүүень үргэжэ абаhан юм. Мүнхэ хүбүүн хожомоо Сэрэн хүбүүтэй болоhон, Cэрэн гээшэ одоол үнэр баян, олон ухибүүтэй боложо, угаа саашань дамжуулба. Сэрэнэй hамган Галсанай Балданай Гунжэд гэжэ суутай басаган байhан гэлсэдэг, тэрэнэй түрэhэн үхибүүд 9 үхибүүд: гурбан басагад, 6 хүбүүд. Эгээн ехэ Хоца хүбүүгээ Намсарайтан гэжэ үхибүүгүй айлда хүбүүн болгожо үгэhэн байна. Дулма, Сэндэмэ, Норжима гурбан басагадай - Норжимань үндэр наhатай болотороо ажаhууhан, бэшэниинь залууханаар наhа дүүрэhэн. 6 хүбүүдэйнь ажабайдал тус тустаа гүрэн түрын ажабайдалтай нягта холбоотой үнгэрhэн байна: Хоца Намсараев – буряад уран зохёолой эхи табигшадай нэгэн, СССР гүрэнэй дээдын шагнал хайрада олон дахин хүртэhэн, ехэ бэлиг талаантай хүн байшоо. Гунзэн гээшэнь одоол минии хүгшэн баабайн эсэгэ 1916 ондо 1-хи дэлхэйн дайнай арын хүдэлмэридэ татагдажа, тэндэhээ хүндөөр үбшэлэнхэй ерээд, оройдоол 44 наhатайдаа наhа дүүрэhэн. Эхэнэр нүхэрынь Бодигой Сэжэб гээшэ гансаараа 4 үхибүүдээ өөдэнь үндылгэhэн байна.
Гунзэнэй дорохи дүү хүбүүн Сэдэб, зон нэрэнь Баасата Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда эхинhээнь ябажа ерээд, 1947 ондо гэнтын үбшэндэ нэрбэгдэжэ энэ дэлхэйтэеэ хахасаhан байна. Мүнөө хүбүүниинь Цыдыпов Борис гэжэ абгамнай Хөөрхэ нютагтаа үнэр баян ажаhуудаг.
Цыбан хүбүүн 6 наhатайдаа Хэжэнгын дасан үгтэжэ, хубараг болоод, гэбшэ зиндаа хамгаалжа, түлэг дундаа ябатараа, сагай шэрүүн боложо эхилхэдэ, 1937 ондо Санкт- Петербург хотын университедэй Зүүн зугэй арадуудай хэлэнүүдэй факультедтэ ороод hуража байтараа, хамалганда орожо,1938 ондо Японой тагнуулшан гэжэ буудуулhан юм
Содном хүбүүн «Манай ажал»колхозойнгоо ажалшан болоод байтараа, 1937 ондо хардалгада орожо, баhал hураг суугүй түрмын оёорто хосорhон байна. 1965 ондо манай хүгшэн баабай Дамби Гунзынович энэ хоёр абгануудайнгаа нэрынь сагаарулагдаhан саарhа абажа сэдьхэлээ дүүрэжэ ханаhан хүмби гэгшэ hэн.
Эгээл бага одхон Гуро хүбүүн hургуулида hайн hуража,эрдэм номтой хүн хүтэлбэрилхы ажалда ябажа, хүдөө ажахын хүгжэлтэдэ нилээдгүй hайн нүлөө өөрынгөө хубитые оруулhан юм. Колхозой түрүүлэгшээр аймагайнгаа нютагуудаар хүдэлжэ байтараа, хүндэ үбшэндэ нэрбэгдэжэ, 1951 ондо наhа дүүрэшэhэн байна. Гуро абгымнай хүбүүн Чингис Гуруев мүнөө бүхы Буряадтаа суутай арадай артист, уран шүлэгшэ болонхой угайнгаа утаhа hайханаар татажа ябаhан хүндэтэ абгамнай болоно.
Минии үбгэн аба Гунзынов Дамби Гунзынович Гунзэнэй 3 –хи үри, Эсэгэ ороноо хамгаалгын агууехэ дайнда 17 наhандаа татуулжа, хоердохи Украинска фронтдо дайлалдажа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай хоердохи шатын орденоор, Илалтын 30 жэлэй медаляар ба бэшэшье шагналнуудаар тэмдэглэгдэhэн юм. Эдэ үндэр шагналнуудынь бидэ омогорхон хадагалжа ябадагбди. Дайнай hүүлээр хүдөө ажахыда hайн хүдэлжэ, «Заслуженный мелиоратор Республики Бурятия» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэжэ, Ажалай Улаан тугай орденоор ба «Ажалай габьяа» медаляар шагнагдаhан юм. Хүдөө ажахыда ган гасуурай үедэ үбһэ hайн абахын түлөө хоридохи зуун жэлэй наяад онуудаар «Первомайский» совхозой намагтай газарые хатаажа, хэдэн арбаад километр утатай уhалууриин канал барижа, үбhэнэй газарнуудые уhалhан байна. Тусгаар дээдэ hургуули үгышье hаа, өөрөө хамаг гидротехническэ болон геодезическэ ажалынь хэдэг байhан юм. Баригдаhан каналай хүдэлжэ эхилхэдэ Буряад Республикын КПСС-эй обкоой нэгэдэхи секретарь А.У.Модогоев түрүүтэй олон тушаал барижа байhан хунууд ерэжэ, ехэтэ hонирхон хараhан байна.
Хүгшэн эжымни Бастуева Балма Шадраевна хуасай угай, Шэтын хизаарай, Бадын станциин хажууда оршодог Олон Шэбэр гэжэ нютагай гарбалтай байгаа. Эсэгэнь Бааста Эхэ орондоо урбагша гэжэ 1937 ондо зэмэлүүлээд, 1938 ондо Шэтэ Хотын түрмэдэ буудуулhан, тиигээд байхадань, аха дүү, аймаг зониинь булта шахуу тушаалгаhан, тэрьелхэнь тэрьедэhэн байна. Тэрэ хэсүү сагта эжынь Шадраагай Гажад гансахан басагантаяа Хэжэнгэ нютагай Хөөрхэдэ hуудаг түрэлхидтөө ерэжэ түбхинэhэн байгаа.
Эхэн эжы, нагаса эжы хоёр Эсэгын дайнай үедэ колхозой хүндэ хүшэр ажалда бэеэ гамнангүй , үдэр hүниие илгангүй ажаллаhан юм. оронойнгоо хүгжэлтэдэ минии уг гарбалаймни хамаатан шадал соогоо хубитаяа оруулжа оролдоhон байна. Абымни хүгшэ Хүгшэн баабайнгаа наhа дүүрэшэhэн хойно түрэhэн хадаа би дүү хүбүүн Гунзэн–Норбыень ехэтэ хүндэлдэг, хүгшэн абамни гэжэ тоолодог байгааб. 1938 ондо турэhэн Гунзэн-Норбо дайнай үеын үхибүүдэй хуби заяае дүүрэн амасаhан, хооhо нойтые үзэhэн, гүүртын hаалишан эжыгээ дахажа, үнеэ буруудыень харалсаhан хүн байгаа. Хатар нааданда , хүгжэмдэ дуратай байhан абгамнай баледэй артист болоhон, хожомынь бэлиг талаанайнгаа hайхан шанараар арад зондоо мэдээжэ арадай артист, Россин Федерациин, Буряад Республикынгаа үндэр нэрэ солодо хүртэhэн байна. Хүн талань аргагүй hайн, урин зулгы зантай байhан, би нэгэшье дахин муугаар хэн нэгэниие хэлэжэ байhыень дуулажа үзөөгүйб даа. Маанадтаа ехэ мээхэйгээр хандадаг, хододоо hайханаар үреэжэ hуудаг байгаа.
Хүгшэн баабайтамни хамтадаа 52 жэлэй хугасаа соо эбтэй hайнаар hууhан, 7 хүүгэдые түрэжэ, тэдэнээ бултыень дээдэ hургуулитай болгожо гаргаhан юм.
Уг гарбалаймни арад зон хэды хүшэр хүндэ сагуудта ажаhуугаашье hаа, зоной дунда зоригоо мохонгүй, Эхэ оронойнгоо жаргалтай hайхан байдалай түлөө бэеэ гамнангүй оролдоhон байна. Би угайнгаа зоноор омогорхоноб, баhал дутуугүй наhан соогоо ябахые оролдохоб.
