Агууехэ Чингис хаанай 28-дахи үеын уг удам болохо уран зохёолшо, эрдэмтэн Ванчинбалын Инжиннаши Үбэр-Монголой Зостын шуулганай Түмэд баруун хушуунда Ванчинбал гэдэг хүнэй бүлэдэ 1837 оной майн 15-да түрэhэн юм. Ванчинбал түбшэн зантай, эрдэм номтой, болбосоролтой, ухаатай эсэгэ байгаа. Инжиннашай 11-эй байхада, абань наhа бараа hэн. Тэрэ найман хүбүүдээ эрдэм номдо дуратай, уран үгэдэ эльгэтэй, эхэ ороншо сэдьхэлтэй хүмүүжүүлhэн юм. Инжиннашай аханар Гуларанса, Гунначуг, Сунвэйданжун гэгшэд түүхэшэ, ирагуу найрагша, уран зурааша, оршуулагша, тэрэ сагтаа үндэр болбосоролтой хүнүүд байгаа. Инжиннаши монгол, хитад, түбэд, манжа, уйгур хэлэнүүдые hайн мэдэдэг байгаа. «Эсэгынгээ хуряаhан дүрбэн хэлэнэй бэшэг судар, үльгэр шастир,ехэ Юань уласай Монголын харьяата бүхэнэй судар бэшэг, сэдиг туужа, түүхын номуудые сүм уудалан урбуулжа, шүдөө зуугаад, зоригоо шангадхаад, хитад, монгол, манжа, түбэд, уйгур хэлээр бэшээтэй олон номуудые шудалжа, «Ехэ Юань уласай мандаhан түрын Хүхэ судар»-ые сэб сэжиггүй болгон залган хуулан гаргааб» гээд тэрэ бэшэhэн байдаг.
(«Хүхэ судар» зохёолой «Тобшото толто» гэжэ хуряангы номой 3-хи ангиин 61 нюур).
Инжиннаши «Хүхэ судар» номоо бэшэхэдээ, арбан зүйл судар гол болгон ашаглаhанай нэгэниинь «Чжу-Цзы Тун Жянь Ган-му бичиг» (Засагай тусламжа нэбтэрхы толи) юм. Энэ алдарта бүтээлые Умарт Сун уласай дунда үеын түүхэшэ Сэ-Ма-Гуан бүлэг туhалагшадтайгаа 19 жэл соо зохёоhон юм. Энэ номдо Христосой (Христиан) тоололгын үмэнэ 403 онhоо эхилжэ Христос (Христиан) тоололгын 959 он хүрэтэрхи 1362 жэлэй түүхын хэрэг ябадалые 16 үе хубаажа, тэмдэглэhэн гэхэ. Инжиннаши өөрынгөө үе сагай түүхын номуудые уншадаг, шэнжэлдэг байгаа юм. «Хүхэ судар» зохёолой түрүүшын 8 бүлэг Ванчинбал абань зохёогоо юм. Абынгаа наhа барахада, абынгаа эхилhэн хэрэг залган үргэлжэлүүлээ hэн. Инжиннаши «Хүхэ судар» номдоо 120 гаран бүлэг зохёогоо юм. Тэрэнэй 69-ниинь олдоhон байна. «Хүхэ судар» уран зохёол соо Чингис хаанай хэрэг ябадал, Yгэдэй хаанай үйлэ хэрэг, түүхэ домог, ирагуу найраг, юрөөл магтаал, арадай дуунууд гэхэ мэтэ олон зүйл бүгэдые баян уран үгөөр, монгол хэлэнэй самсаал бүхэниие hайхашаан ялалзуулан Инжиннашиин үгүүлhэниинь ямар үндэр ехэ удхатай гээшэб!
«Хүхэ судар» ном зохёоходоо, уран зохёолшо, эрдэмтэн В.Инжиннаши зорюута монгол хэлээр бэшэхэдээ, ямар гол зорилго шухала гэжэ урдаа табяаб гэхэдэ, монгол олоной диилэнхи олон хүнүүд түүхээ мэдэхэгүй, үндэhэтэнээ голожо, эшэжэ байха үзэл бодол баримталдаг хүнүүдэй олоор бии боложо байхада, үндэhэтэнөө хайрлаха сэдьхэл бии болгохо, монголшуудтаа уг түүхээ мэдүүлхэ, хойто үеынхиндээ уламжалан дамжуулха зорилготой байгаа hэн.Хариин ондоо арадуудта баhуулан доромжолуулангүй байхын түлөө, монголшуудые мунхаг гэжэ нэрлэдэгые эсэргүүсэн Инжиннаши энэ зохёолоо бүтээгээ юм. Агуу түүхэтэй, үндэр изагууртай монгол арад гээшэбди гэжэ хойто үедөө ойлгуулха зорилготой байгааб гээд эрдэмтэн бэшэнэ.
Ванчинбалын Инжиннашиин «Хүхэ судар» зохёол хуушан монгол бэшэгээр хүнhөө хүндэ, айлhаа айлда хуулан гар бэшэмэлээр дамжа дамжаhаар таража байhан байгаа. Монголой Үндэhэтэнэй номой санда 12 дэбтэр гар бэшэмэл байгаа. 1914 ондо Тувдэнгийн Хурса гэдэг хүнэй хубиин номой санда хадагалагдаhан номые Данзан гэжэ хүн хуулан бэшэжэ абаhан юм. Энэ номые хуушан монгол бэшэгээр уншаха, шудалха, хэблэхэ байгаа гэхэ мэтэ хөөрэлдөөн байбашье, үнэн хэрэгтээ энэ ажалые Үбэр-Монголой эрдэмтэд, гадаадын монголшо эрдэмтэдэй хэрэг байhаар ХХI зуунай ерэтэр байжал байгаа.
Монгол Уласай Юрэнхылэгшэ Намбарын Энхэбаяр 2005 ондо засаг түрэ толгойлжо эхилбэ. Англи, ород, түбэд, буряад, монгол хэлэнүүдые hайн мэдэхэ, түүхэ, уран зохёол, ирагуу найраг ойлгохо хүнэй ерэхэдэ, юумэн ондоогоор хүдэлжэ эхилээ hэн. Юрэнхылэгшын зүблэгшэ Я.Долгоржабай эбигээл доро «Хүхэ судар» зохёолые Ш.Чойма багша кирилл үзэгтэ оруулжа, 2005 ондо энэ гайхамшаг ном хэблэгдэжэ монгол туургата арад зондо хүртэhэн байна.
«Хүхэ судар» ном сооhоо эгээн ехээр hонирхоhон зүйл абаад, уншагшадай анхаралда табибаб.
Х Х Х
«Хэрэйд уласай эзэн байтараа Тоорилой эсэгэ Байлуу наhа баража, ехэ Тоорил хүбүүниинь хаан шэрээдэ hуугаад байтарнь, Зүрэ абгань дайлан орожо, хаан шэрээ буляахаа hанаашалба. Тоорил сэрэгээ абаад Галуун нэрэтэй газарта угтан байлдажа, Зүрэ абгадаа булигдаад диилдэжэ, ойрын нүхэдөөрөө баруулан, Есухэй баатарhаа туhа сэрэг гуйжа ерэбэ. Есухэйн хүреэндэ ерэхэдээ, Хэ Ван моринhоо харайн буужа, үбдэгөөрөө мүлхин орожо ерээд, сэрэгээ дарагдаhанаа уйлан хэлэжэ гуйба. «Бартан баатар хаан абга үмөөрэн хамгаалжа, манда туhалдаг hэн. Мүнөө ехэ баатар ши намайе үршөөн, үхэхэ туйладаа хүрэhэн минии түлөө үршөөжэ сэрэгээ хүдэлгэжэ, минии эхэнэр, үри хүүгэдые абарыш» гэжэ мүргэжэ хэлэбэ. Есухэй баатар мэгдэн hандаржа, тэрэниие бодхоогоод, хэлэбэ: «Дайсанай сэрэгтэ эхэнэр, үриеэ сүм буляалгаhан, барагдашагүй зоболон үзэжэ байhан шамда туhалангүй яахабиб! Гасаланда бү диилдэ! Би шамда туhалхаб!». Байлдаанай hүүлээр Хэ Ван Есухэйдэ ёhолон мүргэжэ «шинии аша хишигые мартахагүйб» гэжэ тангариглаhан юм.
(«Хүхэ судар» зохёолой «Тобшото толто» гэжэ хуряангы номой анха бүлэгэй 116 нюур).
Х Х Х
«Тэмүүжин дүшэн таба наhатайдаа үхэр hарын шэнын нэгэндэ Онон мүрэнэй эхэ Мон нэрэтэй голой амые эзэлжэ, мандал согсолон, юhэн үрлэг тэнгэриhээ бэлгэ гуйжа, хаан суусан бэлэй».
(«Хүхэ судар» зохёолой «Тобшото толто» гэжэ хуряангы номой 5-хи ангиин 79 нюур).
х х х
«Тэмүүжин аажамаар үгүүлбэ: «Би агтаа алдааб. Шинии олон адуунда ороогүй гү гэжэ үзэбэб». Тэрэ хүбүүн асууба: «Ши али аймагай хүн, обогшни юун бэ, нэрэшни хэн бэ, хэды агтые алдаабши?» гэхэдэ Тэмүүжин харюу үгүүлбэ: «Би Бэт уласай хүн. Боржигид обогтоной Тэмүүжин хэмээгшэ минии бэе мүн, эрхим анда ши hураг соносоо гуш?» гэжэ хэлэхэдэ тэрэ хүбүүнэй шарайда баярай байдал элирбэ.
(«Хүхэ судар» зохёолой «Тобшото толто» гэжэ хуряангы номой дээдэ бүлэгэй 143 нюур).
Х Х Х
Өгэлүн эхэ үгүүлбэ: «Шинии үбгэ эсэгын үедэ Бурхан Галдунын (Энэ бурханай нэрэ бэшэ, уулын ара газарта модониинь маша үсөөн, энэ Галдууны ууланда нарhан, мойhон бүрдыжэ барайтал ургаhан тула Бүр хан Галдун гэжэ нэрлэгдэжэ байhан) үбэртэ уулаар халха хэжэ, хабшалай амыг баталан сахижа нютаглажа байhан. Тиигэжэ самуунhаа зайлажа, тэндэ нүүн ошожо, хэдэн жэл хүсэ тамир суглуулжа, сэрэг иргээнээ болбосоруулбал зохимой» гэжэ хэлэхэдэ, Тэмүүжин эхын зарлиг дуулажа, Бурхан Галдунын үбэрэй Арсаланай хабшал (ущелье) аманда газарай дэбтэгтэ нютаглажа, улас албата зоноо сүм нүүлгэжэ ерээд, Бурхан Галдун уулын хабшал бэхилэн сахижа, үбhэ ногоон, уhан hайн тула, Бэт улас нилээд тэнхэрбэ».
(«Хүхэ судар» зохёолой «Тобшото толто» гэжэ хуряангы номой дээдэ бүлэгэй 148 нюур)
Х Х Х
«Улаан барас жэл, Ехэ Монгол Уласын Чингис хаанай тэргүүн он. Хаан дүшэн табан наhатай. Үбэлэй hүүл hарын шэнын нэгэн. Тайжа хаан hууриндаа hуугаад, уласай Бэт хэмээхэ нэрые Монгол гэжэ халажа нэрлээд, оной солые Чингис хаанай тэргүүн он гэжэ нэрлэбэ. Гурбан үдэр ехэ баяр болобо.
(«Хүхэ судар» зохёолой «Тобшото толто» гэжэ хуряангы номой 38-дахи бүлэгэй 433 нюур)
Х Х Х
«Улаагшан туулай жэл. Чингис хаан дүшэн зургаатай. Ехэ Монгол уласай Чингис хаанай хоёрдугаар он. Сагаан hарын шэнын нэгэнэй үдэр. Богдо баатар Чингис хаан хулгана сагта дээшэлжэ, бэеэ арюудхаад, шэнэ хубсаhа үмдэжэ, юhэн янзын хүгжэм зэдэлжэ, тэнгэри газарта ёhолжо, Өгэлүн эхэдээ мүргэжэ, үндэр мандалда луугай hуудалда hууба.
(«Хүхэ судар» зохёолой «Тобшото толто» гэжэ хуряангы номой 39-дэхи бүлэгэй 461 нюур).
«Хүхэ судар» зохёол далай мэтэ, энэ далайhаа нэгэ хэды дуhал хүртэжэ уншаад, буряадшалжа туршаhан Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА.
