Бидэнэр зунай амаралтада Улаан-Үдэһөө Ага нютагаа ошожо ябатараа, 1998 ондо Дарһан курортдэ ажаһуудаг Бальжинима хуряахайтандаа айлшаар хүрөө һэмди. Бальжинима хуряахай Дулма абгай хоёр нүхэрэймни толгойень үндэжэ, тэбэрижэ, таалажа, “Галсамнай ерээ” гэжэ хүхилдэн угтаа һэн. Дулма абгай минии нүхэр хоёр аха дүүгэй үринэр байгаа бшуу. Бидэниие тон хүндэтэйгөөр айшалуулаа һэн. Бальжинима хуряахай дайнда ябаһанаа хөөрэхэдөө, иигэжэ захяа һэн: “Хаанаш ябаа һаа, орон дэлхэйн тэнгэринэртэ зальбаржа, эдеэнэйнгээ дээжэ үргэжэ ябаарайгты. Хоёр дайнда ябааб, нэгэш шархатаагүйб. Амиды мэндэ бусааб. Эсэгын дайнай гал дүлэн соо ябажа байхадаа, эдиһэн эдеэнһээ ходол үргэжэ ябааб, эндэхи нютагай сахюусад намайе харалсыт даа гээд зальбардаг һэмби. Японтой дайнда баһал бурхадтаа мүргөөд ябаа һэмби” гэжэ хөөрөө һэн. Бальжинима хуряахай Дулма абгай хоёр Дарһандаа арад зондо хүндэтэй хүнүүд байгаа. Гудамжада сугтаа ябахадамнай, урдаһаамнай Дарһан нютагай хүн зон энеэбхилэн тогтожо, мэндэшэлжэ, һониноо хөөрэлдэжэ байгаа бэлэй.
Дулма абгай хамалган хашалганай үедэ үндыһэн, хатуу сагай шэрүүниие арһа мяхан дээрээ үзэһэн, халуун шулуу нилээн долёоһон хүн байгаа. Алтан дэлхэйһээ халижа ошоһон ааб даа, тиигээд Дулма абгайн хөөрөөн буряадуудай зобоһон тулиһанай гэршэ, түүхын нэгэл хуудаһан болоно.
Би баруун хуасай омогой Цырэнэй Дашабалай Дулма гээшэб.1923 ондо Сахюурта нютагта түрэһэнби. Тоонтомни Бэлшэрэй Сагаан нуурай сэхэ баруун тээ, дүтэхэнэ добо дээрэ мүнөө субарга бариһан юм гэжэ дуулааб. Тоонто нютагаа ошожо мүргэхэ хүсэлэнтэйб.
1933 онһоо 1937 он болотор “ангиин дайсан” гүүлэжэ, Нарымскын хүбшэ тайга руу модоной ажалда сүлэгдөө һэмди. Абамни – Цырэнэй Дашибал урид Улаан-Үдын түрмэдэ хаагдаһан аад, гэртэхинээрээ суг ябахыень, сүлүүлжэ ябахадамнай Улаан-Үдын станцида ниилүүлээ һэн.
Август һарада Могойто станцида улаан товарна поездоор 5 хүн: эжымни – Эрдэниин Долгор, би, 2 аханарни – Бадма-нима, Бальжинима, эгэшэм Рыгжидма – товарняк соо
хойшолжо ябатараа Улаан-Үдын станцида абатаяа сугтаа
саашалаабди. Абамнай ехэ бэе муутай болоһон байгаа, дүмүүһэнэй болоод ябаа. Нарымскын тайга соо абаашажа
буулгаа бэлэй. Тэндэ урид отог барижа байгаа һэмди. Һүүлдэ, намар болоходо, газар малтажа, землянка баряад,
ябаган пеэшэнтэй үбэлжөөбди. Бултадаа модоной бэлэдхэлдэ ябаал даа. Хойто зуниинь Бадманима ахамни модондо бэрхэ һэн, өөртөө гэр баряа һэн, модон гэртэй боложо ороо һэмди.
Абымнай бэе ехэ муу, хэбтэриин байхадань, би абаяа үдэртөө һахидаг, ундалуулдаг байгааб, бэшэмни модоной бэлэдхэлдэ ябадаг байгаа. Удаань абамни намаяа хараадаг, бадашадаг болоо һэн. Энээн тухай эжыдээ хэлэхэдэм, абамни эжыдэ хэлэһэн байгаа һэн: “Би һаядаа үхэхэб, намайе басагамни шаналха үгы, би зорёон бадашанаб”. Нэгэтэ абаяа һахижа байтарни, абамни саашаа хаража хэбтэһэн аад, хүдэлэнгүй унтажа байна гэжэ һанаад, эжынгээ ажалһаа ерэхэдэ хэлээб: “Абамни саашаа хараад, хүдэлэнгүй унтажа байна”. Эжымни үзөөд хэлэбэ: “Ээ, абашни унташоо ха юм даа,унтаг даа”. Аханарни хуурсаг хэнгүй,хүдөөдэ абаашажа табяагша һэн. Абын наһа бараһанай удаа Бальжинима ахайм бэе муутай байжа, наһанһаа нүгшөө. Ехэ ахамни, эжы бидэ гурбан модо
бэлдэдэг һэмди.Уданшьегүй абгайн бэе муудажа бидэнһээ хахасаа һэн даа.
Энэ олон дүтынгөө зониие алдаад, юумэнһээ айхаяа болиһон эжымни намда хэлээгшэ һэн: “Мүр ганса болоо,хоюулаа тэрьедэе”. Ахаймни тэндэ үлэбэ. 2 жэл болоод гэртээ ерээ һэн. Аргалиин Нанзадай Сэдэбэл гэжэ басага һамга абаад, хүбүүтэй болоо һэн. Тиигэжэ 1937 ондо тэндэһээ тэрьедээ бэлэйбди. Эжымни хэлээ һэн: “Амидыдаа Сахюуртада байһан Махайн Дара эжытэеэ уулзахаяа һананаб”. Тэндэһээ тэрьедэһэн зониие барижа, һөөргэнь туужа ябаһан зониие хараад, модон, ута ногоон соогуур хэбтэжэ хоргодоод гаралсадаг һэмди. Тиигэ тиигэһээр – Обь
мүрэнэй саанаһаа плашкот дээрэ зонуудтай дундыса оролсоод, мүрэнэй наада бэень гараһан байнабди. Наада бэеынь гараад, Омскын вокзал һуража тэргэ моритой нэгэ ородһоо һурахадамнай: “Би тиишээ ошожо ябанаб, тэргэдэмни һуугты”, - гээд, вокзал абаашажа буулгаһан юм. Ямар талаамнай болоһон юм. Вокзал ерэхэдэмнай поезддо һууха гэһэн олон зон хүлеэжэ байгаа һэн, тэдэ зоноор адли жүдхэжэ поезддо һуугаад, эжымни оромсоороо тон дорохи һууриин доогуур хүндыдэ хэбтэшэбэ. Иигэ-тиигэһээр Шэтын вокзал ерээ һэмди даа. Шэтэһээ Дарһан курортдэ байдаг минии эжымни абгай – Эрдэниин Лыгжима гэжэ, хүрьгэнтэниинь Турын голойхойто бэедэ, Хангил уулын үбэртэ ажаһуудаг байһан, тэндэ ерэхэдэмнай, амаруулаа, хубсалуулаа. Дарһанай дабаагаар “Мир” колхоздо байһан өөрынгөө эжытэеэ уулзаа. Ямар ехэ баяр баясхалан болоһон юм! Эжы бидэ хоёрые хүнһөө нюужа, гэр соогоо газааһаань суургададаг байгаа.
Эжымни өөрынгөө эжытэеэ уулзаад, Дарһанай дабаагаар ябагаар курорт Дарһан ерэһэн байна. Һүүлээрнь курортын подсобко - Халангада байдаг Балбай хуряахайндаа ошоо. Жалсабай Балбайн һамган абымни дүү һэн. Балбай хуряахайтамни – дороо дэбдихэ шэрдэг, хушаха хүнжэл үгөө.
Дарһан курортын “Прогресс” гэжэ колхозой зүблэлэй түрүүлэгшэдэ ороходомнай хэлээл даа: “Һубай үхэрэй гүүртэ харагты”. Мал ажаллажа, һайн хүдэлжэ өөдөө болоо һэмди. Һааха үнеэ, үхэрөө адуулхыемнай алаг гүү үгөө һэн. Тэрэ үнеэень һаагаад, эжымни бага багаар һүеэ хүргөөд, һү үгы айлнуудта абаашажа үгэхыемни эльгээдэг байһан юм. Мориео унаад, айл бүхэндэ ошожо: “Эжымни танайда һү эльгээгээ” гэхэдэмни зон баярлан абадаг байгаа гэжэ һанадагби. 1939 ондо, 17-ой болоод байхадам, Хуралгаһаа
ерэһэн хамниган айлай үргэмэл хүбүүндэ – Мормоон Батын Бальжинимада хадамлаһан юм. Хадамуудни Халангын подсобкодо хонишоноор ажаллаа юм. Бальжинима үбгэмни урид сэрэгэй алабанда ябаад, 1941 ондо баруун дайнда мордоһон юм. Хадамуудни ламаһаа “буугай һомондо дайралдахагүй” гэһэн һахюуһа абажа, хүзүүндэнь зүүгээд дайнда үдэшэһэн байна. Дайнда ротын старшина болоһон, П Украинска фронтдо дайлалдаһан, нэгэшье шархагүй Илалтын үдэрые Прага хотодо угтаһан, үбсүүгээр дүүрэн орден медальтай ерээд, Япон дайнда хабаадалсажа, тэндэһээ амиды мэндэ бусаа һэн. Ерэхэдээ хөөрөө һэн: “Хоёрдохи дайндаа ябанаб, харыт, абарыт гэжэ Хинган хадада мүргөөб”.
Нүхэрэйнгөө дайнда мордоходо ехэ басагаяа түрэһэн ябааб. Хадам эжы аба хоёртой, үшөө бэдэнтэй хадамгүй, хүүгэдшьегүй хадам эжын эгэшэ гэжэ Длма хүгшэн байлсадаг һэн. Бидэ булта колхозой гүүртэ хони ажаллаад байгаабди. Тэрэ колхозой хони ехэнхидээ Длма абгаймнай адуулдаг байгаа. Хадам эжымни Норбо гэжэ нэрэтэй, түрөөгүй һамган байжа, ехэ хатуу, харуу һамган байһан юм.
Тэрэ эгэшэеэ, намайе газаашалха, илгадаг һамган һэн. Жэшээлбэл, эдеэ шанаад, табагтай шүлэ мяхагүйгөөр аягалхадань, би хадам абын хажууда табагтаяа ошоод, хажуудань эдеэлдэг һэм. Хадам абамни һайн хүн һэн даа.
Эжын хараагүйдэ, 2-3 хэршэлээ мях табаг руумни хэдэг байха, тиихэдэнь тэрэ мяхыень эжыһээ нюужа эдидэг байгааб. Һүүлшэгээр үбгэндөө хэлэхэдэм, Бальжинима эжыдээ хэлээл даа: “Хоюуландамнай нэгэ табаг соо шүлэ хэгты”. Тиихэдэнь хүбүүндээ гэжэ ехэ мяхатай хэхэ. Яһала жэл бүри үүсэ хэдэг һэмди. Тиигээшье һаа, хадам эжымни ганса эгэшэеэ баһал илгаха. Тэрэ абгаймнай үбдөөд, наһа барахынгаа урда хэлээ бэлэй: “Ши һайн ябахаш даа, харин эдэ хоёр (хадамуудые) ямар ябаха хаб,ши харана аабзаш даа”. Харин тэрэ абгаймнай гээгдэһэнэй удаа, 4 һара болоод, хадам аба эжы хо1рнай удаа дараалан гээгдээ һэн. Би яһала оролдожо, хадамуудаа бурханай орондо үдэшөө һэм. Өөрымни эжы Дарһанда хүүгэдыемни үргэлсөө, харалсаа. Эжым 1988 ондо, 80 наһа хүрөөд наһа бараа һэн. Олон лэ түрэлөө гээгдүүлээд, хүндэ ажалда ябаһан аад, үндэр наһа наһалаал даа.
Бүхы хүүгэдни Дарһанай курортын дунда һургуулида һураһан юм. Нэгэтэ намайе түрэлхидэй суглаанда һургуулиин директор суглаанда байһан гэртэхиндэ хандажа хэлээ: “Энэ Батуевуудай эжыһээ жэшээ абагты, бүхы хүүгэдынь номдоо бэрхээр һурадаг, жрамтай хүүгэдтэй”.
Сүлэлгэһөө ерээд Дарһан курортдо бүлөөрөө түбхинөөбди.
8 хээлитэй болоо һэм, хоёрынь наһа бараһан: 4 басагад, 2 хүбүүд мэндэ ябана. Бултандань дээдэ һургуули хүүлээ һэмди. Бултадаа айл бүлэ болоһонууд. Гурбан ехэ басагад Должид, Балжит, Надежда Могойтодо - булта айл болоһонууд, хүүгэдтэйнүүд: бага басаган Света –Дулдаргада, 1 хүбүүтэй; ! хүбүүмни Шэтэдэ байлаг, багшын институт түгэсэһэн; 2-дохи хүбүүн намтай байдаг, инженер-механик, долоон хүүгэдтэй.
Пенсидэ гарахынгаа урда 8 жэл курортын хамһабариин ажахын тоһоной заводто хүдэлөөб. Кумахта, Тэргэтэ, Дарһанай 3 совхозууд тоһоной заводто һүеэ тушаадаг байгаа. Курортдо амарһан зондо кеһир, творог, һү, зөөхэй, тоһо үйлэдбэрилдэг һэмди. Бальжинима нүхэрни курорт Дарһанай завхозоор хүдэлөө. 50-айдаа пенсидэ гарааб. Суг
хамта 50 жэл ажаһууһанай гэжэ хүүгэднай, түрэлхиднай алтан түрэ бүтээгээ, бидэ хоёрые баясуулаа һэн.
2002 ондо нүхэрни наһа бараа һэн. Би мүнөө пенситэй, һайн лэ ябанаб даа. 83 наһа хүрөөб. Нам шэнги хуби заяатай зон нютаг нютагта олон лэ ха юм даа.Үри хүүгэднай бидэнэй үзэһэн муу байдал үзэнгүй, һайн һайхан ажаһууг лэ даа гээд үреэнэб.
