Буряад Уласай гимн зохёоһон уранзохёолшо Д.З.Жалсараевай
түрэһөөр 90 жэлэй ойдо зорюулагдаһан Интернет-мүрысөөндэ
"Шэлдэг түүхэ" номинацида
Цырендоржиев Аюр, В. С. Мункинай нэрэмжэтэ
Хэжэнгын лицейн 8 ангиин hурагша
Ухаан алиндашье hурахые хүсөө hаа,
Нэгэ hайн нүхэртэй ханилжа hура.
Тэрээгээршье жэл hара оролдоhоноо
Нэгэ үдэрөөр эсэстэнь хүрэхэ.
(Эрдэни-Хайбзун Галшиев «Бэлигэй толи» , 259-дэхи шүлэг)
Гайхал түрүүлhэн юумэнтэеэ хүн бүхэн оорынхеэрээ золгодог. Эгээл тиимэ hонирхолтой танилсалга тухайгаа хөөрэхэ хүсэлтэйб.
Эндэ hая болоhон ушар. Намhаа нэгэ жэл аха класста hурадаг Чимитдоржиев Баярай зураhан зурагуудые буряад хэлэнэй кабинет соо анха түрүүшынхиеэ харахадаа, ехэтэ гайхабаб. Юрын графическа карандашаар зураhан тэдэнэйнь нэгэн дээрэ томо гэгшын эрмэгтэй гутал зураатай байба. Тэрэнэй зузаан ула доро жэжэ хорхой шумуулнууд гэшхүүлхэеэл байна ха. Тиихэдэ тэрэ мантагар гуталай арада бишыхан буряад хүн хоер гараараа тархяа бүтүүлжэ, газар мүргэтэрөө тонгойно. Энэ айшанхай хүнэй орой дээрэнь сахилгаан сахилжа, сасагтай буряад малгайнь тархиhаань хиидэжэ унажа ябана. «Эдэшни ямар hонин зурагууд юм? Юун гэһэн удхатай юм?» - гэжэ Баярhаа асуубаб. «Номой иллюстрации гээшэ,» - гэжэ тэрэ намда ойлгуулба. Тиихэдэнь ямар номдо иимэ жэгтэй зурагууд хэрэгтэй болоо гээшэб гэжэ буришье hонирхоод, доронь бэшээтэй шүлэг уншабаб:
Амиды амитаниие хүлөөрөө гэшхэжэ ба
Сохихо тэрэгүүтэниие сээрлэжэ яба.
Алаhан бүгэдын аминай харюуешье
Өөрын амяар түлэхэ бэзэ, эдээр бэшэ.
Иигэжэ би нэн түрүүн Эрдэни-Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» гэжэ зохеолтой танилсаhан байнаб. Саашадаа энэ ном соохи эгээл түрүүшын гүн удхатай шүлэг уншажа, сээжэдээ хадуубаб:
Зунай сагай булжамуур мэтэ
Эртэ бодогты.
Хүнэй энэ наhанай ута
Үбэлэй үдэр мэтэ.
Мүн энэ шүлэгэй удхаарнь зураhан Баярай бүтээлшье намда үнэн зүрхэнһөөм hайшаагдаа. Тобшоор хэлэбэл, зурагай хахад нюурта саhанда хушагдаhан ой, үбэлэй сагай hулахан элшэтэй наран зураглагданхай. Харин нүгөө хахадтань - зунай саг, набшаhата модоной мүшэр дээрэ булжамуур шубуухай hууна. Тэрэ зурагай эгээл тэг дунда голложо hууна. Мүнхэ наhатай бэшэ хадаа эртэлэн бодожо, ажал хэрэгээ бүтээгты, сагаа гамнажа, хэрэгтэй юумэндэ hурагты гэжэ энэ hургаалай мγрнγγд заана ха юм даа.
Иигэжэ би бэлигтэй аха нүхэрэйнгөө hайгаар Эрдэни-Хайбзун дооромбын удха ехэтэй зохеолтой танилсалгаяа эхилээб. Харин Баяршье юрын хүбүүн бэшэ байба. Юуб гэхэдэ тэрэ нагаса талаараа уран гартанай нэгэн байба.
Түрэhэн эжынь (Роза Цыбановнагай) аха Галанов Бадма Содномович гээшэ суутай бэрхэ тоо бодолгын багша ябаhан байна. Тэрэ Хэжэнгын интернат-hургуулида олон жэлдэ багшаар худэлхэ үедөө тэндээ уран зурагай, урлалай кружогуудые эмхидхэжэ, үхибүүдтэ зохеохы шадабарияа дамжуулhан юм. Бадма Содномовичай өөрынь зураhан, дархалhан, hиилэhэн бүтээлнүүд, мүн лэ бэлигтэй шабинарайнь олон ажалнууд интернат-hургуулиин музей соо табяатай. Саашань удхалан хөөрөө hаа, Бадма нагасынь үбгэн баабай Бодиин Содном гэдэг суута дархан, hиилүүршэн байhан байба. Содном Бодиевай олон бүтээлнүүд 1940 ондо Москвада үнгэрhэн Буряадай искусствын Түрүүшын декадада хабаадаhан гэжэ Баярhаа мэдэхэ болобоб. Илангаяа талаантай дарханай hиилэhэн шатарай дүрсэнүүдэй буулгабари-зураг намда ехэл hайхашаагдаба. Юундэб гэхэдэ шатарай ноен гартаа тулгууртай буряад убгэн, харин бэрсэнь – зүүн гартаа hүтэй хүнэг баринхай буряад эхэнэр. Уран дархан бусад дүрсэнүүдыень бүтээхэдээ элдэб амитадые hиилэжэ хээ: тэмээ, ямаа, мори, мүн шатарай хүбүүдынь - нохойн гүлгэд байхадань, намда ехэ hонин байба. Содном Бодиев гадна эрдэмтэй хурса хүн байгаа ха. Тэрэ түбэд, хуушан монгол хэлэ бэшэг hайн мэдэдэг hэн тула бурханай номуудай хэбүүдые хуша модо (кедр) түнхижэ, hиилэжэ хэдэг байгаа.
Тиихэдэ Содном Бодиев Э-Х.Галшиевай «Бэлигэй толиин» хэдэн бүлэг шүлэгүүдэйнь хуушан монгол гар бэшэг табяад жэлэй туршада гэртээ уншажа, нягтаар хадагалжа ябаhан. Тиин тэрэнээ 1960 ондо тус зохеол бэдэржэ олохо, шэнжэлхэ зорилготойгоор манай нютаг ерэhэн Монголой академик Цэндийн Дамдинсурэндэ бэлэглэһэн байна. Энэ мэтээр мэргэн hургаалнуудай ном гэгдэhэн «Бэлигэй толи» уншагшадтаа хурэжэ ерэhэн ха.
Харин мүнөө иихэдээ бултанда мэдээжэ “Бэлигэй толиие”минии аха нүхэр Баяр өөрынгөө зураhан зурагуудаар шэмэглэжэ туршана ха юм.
Иигэжэ би Хэжэнгын лицейн 9 ангиин hурагша БаярЧимитдоржиевтай шэнээр, зохеохы талаһаань танилсаhан болоноб. Аха нүхэрэймни жэгтэйхэн зурагуудаараа дооромбын hургаалнуудые уншаха гэhэн бодол намда олгоhондонь баясанаб. Харин Баярай зурагуудай хожомоо шэнээр хэблэлдэ гараха «Бэлигэй толиин» иллюстраци болохонь магадгүй. Энэнь гайхалгүй...
