"Минии уг гарбал" Интернет-конкурсдо
Угай бэшэг номинаци
Халзанов Дамбинима, 11 классай Хошуун-Узуурэй дунда hургуулиин
Би угайнгаа түүхэ ехэ мэдэхэгуйб. Тиимэhээ, гэр бүлымнай хадагаламжада байhан урданай бэшэгүүдые, бүлын дүрэ-зурагуудые хаража, хүгшэд үбгэдhөө hуража өөрынгөө уг гарбалые шэнжэлэн хаража узэхэ зорилготойб. Энэ ажалдамни манай нютагай мэдээжэ эрдэмтэн Владимир Цыбикдоржиевай бэлдэhэн манай угай hарбаалжан ехэ туhалаа. Эндэ түрэл гаралаймнай hудалнууд, хоорондохи харилсаа холбоонууд харуулагдаа. Энээниие хараад байхадаа, би мүнөө уг гарбал гэжэ юун гээшэб, юунэй түлөө энэ хэрэгтэйб гэжэ ойлгодог боложо байнаб. Хубдууд угhаа эхитэй элинсэг хулинсагуудни өөрым бэе хүрэтэр хэдэн үе даажа асарааб гэжэ харуулха дуран хүрэнэ.
1.Минии элинсэг хулинсагууд хадаа Сахилгата гэжэ алдаршаhан буусада ажа hууhан юм. Минии хулинсаг үбгэн Хэшэг гэжэ нэрэтэй 1779 оной, Хэшэгэй бага хубуун Буда, 1816 ондо турэhэн. Будын бага хубуун – Шагжа – Гэдэб зайhан, 1857 оной. Баруун-Хубдуудэй управын Хориин думэдэ hунгагдаhан 19 зуун жэлэй hуулдэ. Хубууниинь Чимит (1883-1937)- Галтай-Барай управлениин староста. hамганиинь Норжима Будаева (1884-1979), Харгааhата нютагай, 4 ухибуудтэй байгаа.
Цырен-Пунсык (1907-1943) Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда Курска дугада угы болоhон
2.Сультим (1911-1993)
3. Янжима (1918-2008)
4. Гунгаа (1924 ондо турэhэн) Буряад арадай поэт
Шэмэдэй ехэ хубуун – Цырен-Пунсэк - минии убгэн аба болоно. Минии эжы Людмила Цыренпунсыковна багшаар худэлжэ, муноо наhанайнгаа амаралтада, иигэжэ хоорэнэ: «Абамнай 1941 оной декабриин 25 хоёр бага басагадаа, хугшэн эжыгээ ба дуу хубуугээ орхёод , агууехэ дайнда мордоо» Убгэн абамнай 1943 ондо июлиин 21 наhа бараa, Тула хотодо худоолоотэй. «Книга памяти» соо тиигэжэ бэшээтэй, харин Гунга дуунь угы болоо гэнэ. Эжымни иигэжэ хоорэнэ: « Абамнай Хяагтын багшанарай техникум дуургээд, Буряад-Монголой газетэдэ редактораар худэлоо. 1935 ондо бэрхээр худэлхэдэнь, ахамад редактораар Захааминай аймаг эльгээгдээ. 1941 ондо дайнда ошоод, бусаха зуйл угы байшоо. » Фронтоhоо эльгээhэн бэшэгуудынь эжымнай юунhээшье унэтэйгоор гамнадаг. Бэшэг соогоо иигэжэ бэшэнэ:
«Амар мэндын тэмдэг! Хайрата дуу Гунга, шамдаа аяар холо нютагhaa амар мэндын тэмдэг алиганай зэргэ саарhан дээрэ бэшэн эльгээхэ зуураа, эхин туруун баруун гарышни бажуун барижа амаршалнаб.
Шиниингээ алтан hонорто hонирхуулжа бэшэмээр юумэ фронто дээрэ юу байха hэм даа. Би хадаа ямаршье угы олон нухэдэй дунда бэеэ мэндэ ябагдана. Сулоотэ арадай дайсан болхо, булин шоhоор имда хэжэ, хунэй мяхаар хоол хэжэ ябаhан улэн умхи гитлеризмые уй бута сохилсохо, уг узуурэрни угы хэлсэхэ – иимэ зол намдаш бодоо. Буу гартаa барижа, Эхэ ороноо хамагаалхаhаа – ондоо ямар дээдэ зэргын хундэлэлгэ байха бэлэй.
Би хадаа хунэй хубуудhээ дутангуй, хунэй хойно оронгуй – алхашье сухарихагуйб – гэжэ бата зорилго табяад ябагдана. Энэ хадаа хун бухэнэй арюун уялга юумэ бэзэ».
Дайнай гал нурма соо ябаhан буряад сэрэгшын энэ бэшэг уншаад, хэншье уярхал даа. Манай хубууд иимэл бэрхэнууд лэ даа – хaана-яанашье , ямаршье аюулта дайн байлдаанда ябаашье hаа, гэртэхиндээл hанаагаа зобохо!
Эжымни хэлэдэг: «Ямар гоёор бэшэнэ гээшэб. Амиды байгаа hаа мэдээжэ поэт болохо hэн. Гунгаа баабайдал адли мэдээжэ поэт болохо байгаа».
Дуу хубууниинь Буряад арадай поэт Гунга Гомбоевич Чимитов болоно.
Гунга Гомбоевичые мэдэхэ угы хун Буряад орондо угы юм. Манай hургуулида 1995 ондо литературна музей нээгдэhэн юм. Би хадаа энэ музейн экскурсовод би.
Дунда хубууниинь Сультим Гомбоевич – Сталинградска байлдаанда тулалдаhан, алтан гартай хун байгаа. Манай hургуули, интернат, клуб барилсаа.
Дуу басаганиинь – Янжима Гомбоевна – залуу наhандаа тракторта, полуторкада худэлоо.
Ушоо нэгэ бэшэг соогоо убгэн абамни Гунгаа дуудээ иигэжэ хандана: «Ши хадаа томо болоош! Ухибуун зангаа орхихо. Большевистскэ принципшье байха ёhотой. Энэ тэрэнэй угэдэ орохо хэрэггуй. Тиимэhээ, ши хадаа гэрэй эзэн болобо гээшэш. Эжыгээ hайнаар хараха ёhотой. Минии булэ баhа харалсана бэзэш. Эзэн болобоб гээд – архи, тамхи уугаад, ажа байдалаа хахангуй тэлэжэ ябабаш».
Минии эжын талаар уг гарбал иимэ: Мардай – Даблай – Буянто - Цэхир- Мунхэ - Цэдэп – Бимба – Очир - Гарма+Хандасу=Норжима – Цырма – Нима – Пурбо – Жалма.
Гарма (прапрадедушка) ба Хандасу (прапрабабушка) 5 ури хуугэдтэй байгаа: 3 басагад, 2 хубууд. Хандасу эжы ехэ ажалша, бэрхэ хун байгаа, 1925-26 онуудаар грамотаар шагнагдапан байгаа, Москва хото ВДНХ ошохо гэжэ байтараа, элдэб зуйл боложо, болипон байгаа. Хоёр хубуудынь дайнда ошожо, бусаха зуйл угы байшоо.
Гармаев Нима Очирович, 1926 ондо турэпэн, 1941 оной октябрь парада 16 напандаа дайнда ошоо, 1944 оной февраль парада алуулжа, Волково нютагта Ворошиловградай хажууда худоолоотэй.
Гармаев Пурбо Очирович, 1923 оной, 1942 ондо угы болопон байна.
Эжымни турэлхид соо багшанар, бухгалтернууд, госслужащинууд олон
Бидэ, муноо сагай ухибууд, уг гарбалаа, ёhо заншалаа мэдэжэ, буряад хэлэеэ hэргээжэ, орон нютагаа дээшэнь ургэхэ ёhотойбди. Саашань хэлэхэдэ, жэл ошохо бури усоон лэ дайнай ветеранууд улэжэ байна, тэдэниие орон турэмнай ба бидэншье, залуушуул, гар дээрээ ургэжэ, думэжэ, туhалжа байха ёпотойбди гэжэ би hананаб.
Хүн бүхэн долоон үеhөө уг гарбалаа сээжэ мэдэхэ еhотой. Эхэ эсэгынгэй уг гарбалы мүнхэдөө мэдэжэ ябаха, үндэр нэрыень дээшэн үргэжэ, уг гарбалаа саашан үргэлжэлүүлхэ, хүнэй зэргэ хүн болохо -- манай уялга.
Халзанов Дамбинима, 11 классай Хошуун-Узуурэй дунда hургуулиин hурагша
