Минии гэр бүлэ – минии баялиг Өөрынгөө түүхэ ганса орон ба арад зон, хото ба хүдөө нютагууд мэдэдэг бэшэ, зүгөөр гэр бүлэнэр мэдэнэ гээшэ. Гэр бүлын түүхэ үбгэ эсэгэнэрэй намтарһаа бүридэнэ. Хүн бүхэн «Хэн гээшэбиб?», «Минии үбгэ эсэгэнэр хэн гээшэб?», «Ямар угай болонобиб?» гэжэ мэдэхэеэ ба ойлгохоёо һанадаг. Өөрынгөө уг гарбал шэнжэлхын тула угайнгаа һарбаалжа мэдэхэ ёһотой.
Угайнгаа бэшэг шэнжэлхэ гээшэ ехэ хэрэгтэй ажал
Угай һарбаалжа зохёожо эхилхэдээ «уг гарбал» гэжэ үгын удха мэдэдэг болооб. Уг гарбал гээшэ нэгэ угай хүнүүдэй хэдэн үе тоолоһон бүридхэл. Буряад ёһо заншалаар хүн бүхэн хадаа өөрынгөө адагынь долоон үе, шадаа һаа арбаад үе мэдэхэ ёһотой. «Уг түрэлөө мэдэхэгүй һаа, дүүтэеэ гэрлэжэ болохо, шуhаа нэгэдхээжэ болохогүй, үхибүүдынь үбшэн гараха» гэжэ урданай зон хэлсэдэг байгаа. Урданаймнай эхэ эсэгэнэр угаа таһалхагүйн тула ехэл оролдодог, үриин һүлдэ гуйжа үргэдэг, мүргэдэг, хүнһөө хүүгэдые үргэжэ абадаг байгаа. Урдандаа газар газарта уг угаараа һуудаг байһан, ун унгинарайнгаа ажаһууһан орон нютаг, бууса аргагүйгөөр сахидаг, тахидаг байгаа.
Танияа уг гарбалтаяа танилсуулхам. Баабаймни, Эрдэни Хобитуевич, эжымни Соелма Доржиевна хоерни баргажанай буряадууд. Баргажанай буряадууд Эрхүү аймагhаа Ленэ мүрэнhөө 1740 ондо ерэнхэй. Эндэ найман уг байрлаа - Галзууд, hэнгэлдэр, Шоно, Абзай, Баяндай, Булагад, Эмхэнэд, Сэгээнүүд. Баабаймни алдарта суута энэ Арзгун нютагай, эжымни домогто Элhэн тоонтотой. Минии угни баабайгаараа -
Обхор Галзууд, хүн баабайгаараа угаа нэрлүүлдэг. Галзууд угтай хүниие гааруулжа болохогүй, галзууржа болохо гэжэ эндэхи зон хэлсэдэг. Ехэл аймшагтай шанга уг.
Эжымни уг – Һэнгэлдэр Номол, аргагүй баян түүхэтэй. Минии уг гарбалда модошо, дархаша, дууша, зугааша,
шүлэгшэ зон олон даа. Би тэдэнэйнгээ hайн бэрхыень хуу абажа гарааб. «Угаа уhанда хаяхагүйб», урагшатай, урматай ябахаб. Алиш талаараа тэгшэ, алтан мэтэ абганар, наран мэтэ нагасанараа дахахаб. Набшаhан мэтэ зээ басаган Баярмааб.
Бархан уулын хормойдо Соодойн Сэдэнэй дайдада, Янжама бурханай газарта Хоер hайхан уг нэгэдхээд, Хүхюу басаган гаранхайб. Буряад арад уг гарбалайнгаа урда айхабтар ехэ уялгатай, тэдэнэй нэрые
хухалжа болохогүй. Нэрээ хухаранхаар, яhаа хухара! - гэжэ үхибүүдээ hургадаг. Тэрэнь ямар удхатайб? Хүн hайнаар ябаха хэрэгтэй, hайн хэрэг хэхэ хэрэгтэй.
Буряадууд, баабайгаараа угаа нэрлүүлдэг. Тиимэhээ, би Баярма, баабайм Эрдэни, Эрдэни Хубитын, Хубито
Раднын. Радна Ошорой, Ошор Буляанай, Буляан Ярбуугай, Ярбуу Обхорой, Обхор Галзуудай. Хүн долоон үе мэдэхэ еhотой, би арба гаран үе нэрлэнэб.
Минии нагасым (эжымни) талада Һабай баатар бии. Тэрэмнай амаргүй шанга хүн байгаа. Үшөө Соодой лама ехэ гэгээн ламхай, зуун жэл соохиие урид мэдэдэг байгаа. Соодой ламхайн субаргань Элhэн нютагта бодхоогдоо. Мүнөө жэлдэ энэ Угнаасайн талада субарга баригдаа. Соодой ламхайн түрэhэн нютаг - Элhэн,
гэбэшье Угнаасайда ургы болон hалбарна.
Баабаймни, Эрдэни Хобитуевич гурбан хүбүүдэй нэгэн. «Тэргэнэй мөөр шэнги мухаридаг» тээли хүбүүн. Тээли хүбүүн, дунда хүбүүниинь болоно. Дээрээ дахаха Жаргал ахатай, дороо дахуулха Баяр дүүтэй.
Баабайм эсэгэ гэртээ ори ганса хүбүүн. «Нэгэнhээ газар дүүрэхэ», Хубита гурбан хүбүүтэй, дүрбэн ашатай болоод байна.
Эжымни эхэ, эсэгэ ехэ үнэр баян, арбаад үхибүүдтэй айл. Минии нагаса баабайтанай юhэн үхибүүдhээнь арбан табан зээнэр, арбан гурбан гушанар. Тиимэhээ, минии нагаса тала ехэл олон урагуудтай.
Элhэн нютагай эжынэр далаад оноор Росси гүрэндэ үхибүү түрэhэнэй тоогоор 3- дахи hуури эзэлhэн. Янжама
бурхан олон үхибүүдые үгэдэг - гэжэ эжымни хэлэдэг.
Би, Обхор Галзууд hэнгэлдэр Номолой угhаа таhаржа, хоер шанга уг залгажа, улам бэрхэ басаган болохые оролдохоб. Угаа хүл дороо гэшхэнгүй, Ууган Буряадайнгаа еhо барихаб. Үри хүүгэдтээ, үетэн нүхэдтөө
ойлгуулхаб.
Угаа хүндэлхэб, үглөөнэй сай үргэхэб. Удаан жаргалтай, ута наhатай ябахаб! Угай һарбаалжа ба угай ном зохёожо һураха гээшэ ехэ һонин байгаа. Уг гарбалтаяа танилсахадаа ехэ олон һонин юумэ мэдэдэг болооб. Минии уг соомни иимэ мэдээжэ зон бии байгаа гэжэ мэдэжэ абааб. Угайнгаа ном зохёожо эхилхэдээ аба эжы, хүгшэн эжы ба үбгэн аба, нагаса эжы ба нагаса аба тухайгаа ехэ юумэ мэдэхэ болооб. Энэ ажалаа саашань үргэлжэлүүлхэб. Хүн бүхэн уг гарбалаа һайнаар мэдэжэ, хүндэлжэ, гутаахагүй гэжэ оролдожо
ябаха ёһотой. Угайнгаа бэшэг шэнжэлхэ гээшэ ехэ хэрэгтэй ажал.
Раднаева Баярма, Хурамхаанай 2-дохи дунда hургуулиин 4-дэхи классай һурагша
