МОНГОЛ ОРОНДО БУРЯАД ХЭЛЭНЭЙ ҮДЭРНҮҮД


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

DSC_8696Энэ оной ноябриин 22-23-да Монгол ороной  ниислэл Улаан-Баатарта “Буряад хэлэ-аялгуу хэрэглээнэй асуудалнууд” гэһэн гаршагтай эрдэм-шэнжэлгын хуралдаан болобо. Энэ хуралдааниие Монголой Буряад Судлалын Академи, “Амин тоонто” түрэ бусын байгуулга, буряад хэлээр MN2 телевидениин нэбтэрүүлгэ зохёон эмхидхэбэ.

Һүүлшын 6 жэлэй туршада Монгол гүрэндэ Буряад Судлалын академиин эдэбхи үүсхэлээр “Буряад хэлэ-аялгын олон улсын үдэрлиг” жэл бүри үнгэрдэг юм. Буряад хэлэн - гүрэнэй хэлэн гээд манай Буряад Республикада хуули соо хэлэгдэһэн гээшэ. Харин Монгол гүрэндэ буряад хэлэ-аялгуу гээд нэрлэгдэнэ. Буряад яһатан  монгол хэлэнэй нэгэ аялгаар хөөрэлдэнэбди.  Энээн тухай, уншагшад, зүб тээшэнь ойлгохо байхат гэжэ найданаб.

Монголой Үндэһэтэнэй телевидениин захирал Ц.Лхагвадаш, Буриад Судлалын академиин юрэнхылэгшэ, доктор М.Одмандах гэгшэд Бага Хуралые нээгээ юм.

Буряад хэлэнэй олон улсын үдэрнүүдэй үедэ буряад хэлэ-аялгаа мартахагүй, хойто үедээ хадагалан дамжуулха асуудалнууд, буряадуудай түүхэ шэнжэлхэ, ёһо заншалаа һэргээхэ, залуушуулдаа зааха тухай олон асуудалнууд зүбшэн хэлсэгдээ юм. Монголдо ажаһуудаг бага яһатануудай хэлэн дээрэ ЮНЕСКО-гой дэмжэлгээр теледамжуулганууд нэбтэрүүлэгдэнэ. Хуралдаан дээрэ “Минии тоонто”  нэбтэрүүлгэ тухай, дамжуулгын ямар хэмжээндэ байһан тухай, саашадаа ямар аргаар энэ хэрэг һайжаруулхаб гэхэ мэтэ асуудалнууд зүбшэн хэлсэгдэһэн байна.

МУИС-ийн МХСС-ийн Эх бичиг судлалын танхимийн багша, профессор Г.Гантогтох “Монгол улс дахь буриад хэл-аялгууны хэрэглээний өнөөгийн байдал”, Ж.Эрдэнэцогт – MN2 суваг телевизийн юрэнхы редактор, С.Алтансүх – MN2 суваг телевизийн юрэнхы найруулагша “Үндэсний цөөнхөд зориулсан нэвтрүүлэг бэлтгэж байгаа байдал, чиг хандлага”, Л.Ц.Халхарова – БГУ-гэй уран зохёолой танхимай эрхилэгшэ, доцент “Буряад хэлэн дээрэ гарадаг теле-дамжуулгануудай онсо шэнжэ”, Ч.Энхзул – МN2 суваг телевизийн хөтлөгч, редактор “Буриад хэл-аялгуугаар нэвтрүүлэг бэлтгэхэд гарч буй бэрхшээл, даван туулж буй туршлага”, Л.Оюунцэцэг – Буриад судлалын академийн эрдэмтэн, нарийн бичгийн дарга, МУИС-ийн докторант “Монгол дахь буриад нэвтрүүлгийг нийгэм соёлын анторпологийн үүднээс шинжлэх нь”, Б.Б.Будаин – БГУ-гэй буриад хэлэнэй багша, доцент “Олониитэдэ дамжуулдаг хэрэгсэлнуудэй ажалшадые Буряад орондо бэлдэлгэ”, М.Одмандах – БСА-ийн юрэнхылэгшэ, МУБИС-ийн МоСС-ийн Сэтгүүлзүйн тэнхмийн багш, доктор “Нэвтрүүлгийг боловсронгуй болгоход нэмэрлэх санал”, Т.Батзориг – МҮОНРТ-ийн Мэдээлэл судалгааны төвийн дарга “MN2 суваг телевизийн үзэгчдийн судалгааны талаар товчхон”, Г.Батцэрэн – СУИС-ийн багш, доктор, дэд профессор “Зурагт, радиогийн соёл урлагийн нэвтрүүлгийн тухайд”, Р.С.Романова, Буряадай засагай түрын түлөөлэгшэ “Буряад орондо хэлэнэй талаар ажаябуулга”, В.Д.Патаева – БГУ-гэй буряад хэлэнэй багша, доцент “Буряадай удха зохёолой хэлэнэй мунөө үеын байдал”, Н.Н.Балжинимаева – Буряадай  “Мүнгэн тобшо” вэб-сайтые зохёогшо,  “Буряад Үнэн” сониной сэтгүүлшэн “Буряад хэлэеэ хойто үедөө дамжуулгада  интернедэй шухала үүргэ”, А.Д.Эрдынеева – БГУ-гэй буряад хэлэнэй багша “Буряад теле-радио-дамжуулгануудай хэлэн тухай”, Ж.Ц.-Д.Дондокова – Эрхүү можодо БГУ-гэй Боханай һалбариин багша “Усть-Орда тойрогто хэблэгдэдэг сонинуудай хэлэн тухай”, Жамьян Санжийн -“Буряад аялгын  улас түрэ, нийгэм, эдын засагай үгын сан, түүниие хүгжүүлэхэ бодолго”   гэһэн элидхэлнүүдые хэлэбэ. Хуралдаанда  ерэһэн хүн зоной  олонхинь залуушуул  байхадань, баярламаар, тэдэнэй һонирхолтой, эдэбхитэй байһыень онсо тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Удхатай, һонирхолтой, мэдээсэл дуулгаһан элидхэлнүүд бултанай анхарал татаа юм. Һаншаг сагаан, буурал толгойтой үбгэд, хүгшэд, залуу зандан наһандаа ябаһан залуушуул сэдьхэлэйнгээ гүн сооһоо һаналаа, бодолоо хубаалдажа, хөөрэлдэжэ, зүбшэжэ байхада, хараад, шагнаад  урмашахаар байгаа бэлэй.

Ноябриин 23-ай үглөөгүүр эртэ “Тэрэлжэ бумбан” гэжэ амаралтын газар тээшэ зорибобди. Харгыдаа “Зуун ламанар” гэжэ нэршэһэн досоогоо ехэ агытай уула хабсагайда тогтожо, залуушуул агы харахаяа абирба, би абажа ябаһан орооһо, айрһа, печениһээ орон дэлхэйдээ үргэбэб. Хэлмэгдэлгын үедэ энэ агы соо зуугаад ламанар хоргодожо байһан юм гээд бидэндэ “Амин тоонто” байгуулгын түрүүлэгшэ Оюунбилиг хөөрэбэ. Тэнгэриин шарай сэлмэгхэн, наратай дулаахан үдэр байба. Үлэ мэдэг һалхин нюурыемнай эльбэнэ. Олон залуу хүбүүд басагад “Та намайе танина?” гээд намһаа асууха юм. Интернедээр танил болоһон залуушуултаяа дахяад, улаан нюураараа танилсажа, нэрэеэ хэлэхэдэнь, монгол нэрэнүүдые гоёшооноб, булта гэрэл зурагта буулгуулнабди, олон залуу нүхэдтэй байһанаа гайхажа ябабаб даа.

“Мэлхы хада” гээд уула хабсагай харабабди. Жэгтэй һонин уран гараараа байгаали  мэлхэй мэтэ дүрсэтэй шулуун амитаниие эндэ табижархиһан байна.  “Арьяабаалын хиид” гэдэг мүргэлтэй газарта ерэжэ, харгы зубшаад хабтаһан дээрэ бэшээтэй  Бурхан багшын һургаалай үгэнүүдые уншаһаар, үндэр табсангуудые дабаһаар, уулын үндэртэ гарабабди. Маани уншанаб, тойроод харанаб,  альган дээрээ шэнги  уулын үндэрнүүд нюдэндэ уринаар харагдана.

Ямаршье гоё байгаали хаража ябана гээшэбиб гэжэ баярланаб!

Үдэһөө хойшо дүхэриг шэрээ тойрожо, хуралдаанай ажалнай үргэлжэлбэ. Тойроод һуугшад нара зүбһөө эхилээд бодожо,  нэрэеэ хэлээд, уг гарбалаа, хаанахи нютагайхияа, һанамжа дурадхалаа,

бодол сэдьхэмжэеэ, һайхан юрөөлөө хэлэжэ өөрыгөө олондо танилсуулба. Залуушуул буряадаараа һайнаар хөөрэнэ гэжэ анхарбаб.   Бурхан багшын һургаалай үгэнүүдые хэн тон һайнаар сээжэлдээб гэһэн мүрысөөн боложо,  Ганхуягийн Батчимэд басаган илажа, М.Одмандах-гуайн “Бандын зээ - баатар Цэрэндорж” гэһэн ном шагналда хүртэбэ. Буряадай түлөөлэгшэдһөө “Мүнгэн сэргэ” теледамжуулгын хүтэлэгшэ Даша-Доржо Болотов энэ мүрысөөндэ шалгаржа, Л.Оюунсэсэг-гуайн “Сэмжүүхэй” гэжэ номоор шагнагдаба. Хүгшэн залуугүй газаашаа гаража, ёохор хатарбабди. Боохонһоо ерэһэн Жаргалма багша далайн баруун тээшэнхи буряадуудай ёохор залуушуулда харуулба, хүбүүд басагад нютаг нютагай ёохор хатарна. Оюунсэсэг багша ёохор тухай һонин мэдээсэлнүүдые хөөрэбэ. Дуу дуулаха хүн дуу дуулана, шүлэг сээжээр уншаха хүнүүд байба, намда үгэ үгэхэдэнь, ёохор тухай мэдэхэеэ хөөрөөд, залуудаа иигэжэ дуулалдагша һэмди гээд нэгэ хэды бадаг  дуулабаб. Манай “Байгал” ансамбль “Ёохор наадан һайхан даа” гэжэ ёохор хатархые заадаг юм,  интернедээр эльгээхэб гэжэ залуушуулдаа үгэеэ үгэбэб. Улаан-Үдэ ерэмсээрээ, «Мүнгэн тобшо” сайтдаа ёохор тухай видеобэшэлгэ табихадам, фейсбугэйм нүхэд намда баярые хүргэнэ һэн.

Монголой залуушуул хүмүүжэл һайтай, буряад ёһо заншалаа мартаагүй, наһатай хүнүүдтэ зохидхоноор хандана гэжэ адаглаабди. Суг хамта, хүгшэн залуугүй, үгэ хүүрээ хэлсэжэ, дуугаа дуулажа, ёохороо хатаржа, наһатайшуулынь залуушуулдаа һургаалай үгэ хэлэжэ, залуушуулынь анхаралтай соносожо, хадуужа абажа байхадань, наһатайшье зондо урмашамаар, залуушуулдашье һургаал заабари болоно ха юм.

Монголдо болоһон олон улсын “Буряад хэлэ-аялгын үдэрнүүд”  үрэ дүнтэй үнгэрбэ, хабаадаһан хүн бүхэн өөртөө ямар бэ даа хэрэгтэй юумэ олобо, иимэ уулзалганууд шухала байна гэжэ онсолон тэмдэглээд, “Буряад судлалай академидэ”, “Амин тоонто” байгуулгада, MN2 Монголой Үндэһэтэнэй  телевиденидэ  баяр хүргэнэб. Һүүлэй һүүлдэ юун гэжэ хэлэлтэйб гэхэдэ, Монгол ороной нүхэдһөө жэшээ абажа, буряад хэлэн дээрэ бидэнэй харадаг, долоон хоног соо хүлеэжэ ядан байдаг  “Буряад орон”, “Мүнгэн сэргэ”, “Уулзалга” гэһэн дамжуулгануудые үглөөгүүр табихадань олон хүн хаража шадана гээшэ гү, удхын талаар  һонирхомоор гээшэ гү гэхэ мэтэ асуудалнуудаар шэнжэлгэ хэжэ, олониитын хабаадалгатай хөөрэлдөө үүсхэхөөр болоо гэжэ һанамаар.

DSC_8543“Моридойнгоо уламыень татаад, жолоогоо шанга баряад, эмээл дээрээ ябсагар тэгшээр мордоод”, шэнэ сагай шэнэ эрилтээр ажалаа ябуулжа, хүн бүхэн буряад арадтаа ямар туһа нэмэри хээ гээшэбииб, ямар туһа хүргэхэм гээшэб, үри бэеэ, хүбүүд басагадаа, аша зээнэрээ эхэ хэлэндээ эльгэтэйгээр хүмүүжүүлхын түлөө ямар юумэ хээ гээшэбиб гэжэ өөрөө өөртөө асуудал табижа, шэбшэжэ, зүрхэнэйнгээ шэмшэртэр һанаашалаял даа, буряад хэлэнэй түлөө, буряад арадай түлөө үнэн зүрхэеэ, сэбэр сэдьхэлээ, хүсэл зоригоо зорюулаял даа гэжэ таа олониие уряалнаб!”  гэжэ улас хоорондын  хуралдаан дээрэ хэлэһэн үгэнүүдээрээ энэ толилолгоео түгэсхэнэб.

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(0 голосов, в среднем: 0 из 5)
  1. Ямар гое үгүүлэл бэшэhэн байна бэ! танда баяр хүргэе!

  2. Sambuu Ayur.
    Namjilmaa abjaagaaraa bakharkhanav. molodets.
    Jenkhene buriad khun daa. Tanai beshehiie mongol ruu kheed gargakhavdi.