Буряад арадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаровай түрэһөөр 200 жэлэй ойн гүйсэжэ байхада, мүнөөдэрэй ХХI зуун жэлдэ ажаһуужа байһан буряад залуушуул эрдэмтэнэй намтар, тэрэнэй хэһэн эрдэмэй ажалнуудые мэдэнэ гээшэ гү, мэдэхэеэ тэдээндэ хөөрэжэ үгөө һаа хэрэгтэй байхал даа гэжэ өөртөө даабари табяад, энэ ажал бэлдэбэб.
Агууехэ эрдэмтэн гээд Доржо Банзаровые соло дуудабал алдуу болохогүй, юундэб гэхэдэ 33 наһандаа эрдэм шэнжэлгын гүнзэгы удхатай олон шэнэ юумэ эхилһэн, олоной анхаралда хэблэлдэ толилһон гээшэ. Тэрэ үедөө шухала, эрдэмтэдэй таажа ядажа байһан асуудалнуудые тайлбарилһан байна. Богонихон наһан соогоо эрдэмтэнэй ухаан бодол, шэнжэлхы шадабари харуулаа ха юм. Эрдэм шэнжэлгын ажалаараа ябаһан һаа, амиды ябад гэхэ һэн, ехэ юумэ бүтээхэ байгаа гээшэб гэхэ мэтэ шаналмаар бодолнууд толгойдо ерэнэ. Эрдэмтэнэй наһанһаа нүгшэхэдэнь, тэрэ үеын мэдээжэ газетэнүүд шаналал гашуудалаа мэдүүлһэн байдаг. Тэрэ сагай элитэ эрдэмтэд Доржо Банзаров хайран залуугаар наһа дүүрэбэ гэжэ бэшэһэн байдаг.Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаровай дурасхаалда Казаниин гүрэнэй университедэй, мүн Казахстанай ниислэл Астанада Назарбаевай университедэй ханада дурасхаалай самбар тодхогдонхой юм. Доржо Банзаровай хэһэн ажалые мүнөөдэр эрдэмтэд шэнээр шэнжэлжэ, хүндэлэн сэгнэжэ байна. Буряадай гүрэнэй университедтэ Доржо Банзаровай нэрэ бусахадань, Буряад уласай олониитэ тон ехээр баярлаа бэлэй. Доржо Банзаров тухай толилолгонуудые, дурсамжын үгэнүүдые интернедэй хуудаһанууд дээрэ ородоор уншаад, буряадшалаад табибаб.
Доржо Банзаров мүнөөнэй Зэдын аймагай Доодо Үшөөтэй нютагта уряанхай яһатанай табангууд отогто Боргоной Банзар Бардын Соли хоерой бүлэдэ 1822 оной хабар түрэһэн юм.
Доржын аба хилын харуул харадаг хасаг хүн байгаа. Тэрэ сагтаа хуушан монгол үзэг бэшэг мэдэхэ, хүбүүдтээ эрдэм ном үзэхэ хэрэгтэй гэжэ заадаг хүн байгаа. Соли эжынь хүлөө даарангүй, гэдэһэ садхалан ябаг даа гэжэ һанаата болодог энхэргэн һайхан эжы байһан юм даа.
Доржо 9 наһатайдаа Харацайн һургуули нэгэ жэл соо эрхимээр һуража дүүргээ. Абань Троицкосавскын орос-монгол сэрэгэй һургуулида абаашажа оруулаа. Тэндэ 3 жэл һурахадаа, Доржо эрдэм номдо һураха дуратай, саашаа ном үзэхэ эрмэлзэлтэй, һонюуша ухаансар хүбүүн гэжэ тодороо һэн.
Сэлэнгын дүүмын тайшаа Н.Вампиловай зууршалгаар 4 хүбүүд 1835 ондо Казаниин гимназида һуралсахаар эльгээгдэбэ. Доржо гимназида һурахадаа, ород, монгол, манжуур, хальмаг, түбэд, немец хэлэнүүдые шудалһан байна. Хажуугаарнь, лата, түүрэг, француз, англи хэлэнүүдые үзэжэ шадаһан байна. 1842 ондо Доржо Банзаров Казаниин гимназиие алтан медальтайгаар дүүргээ һэн.
Казаниин университедтэ 1842 онһоо 1846 он болотор һурахадаа, түүхэ, гүн ухаан, хэлэ бэшэг, археологи, географи гүнзэгыгөөр шудалаа һэн.
Доржо Банзаров оюутан байхадаа, “Бүхы географи», «Монгол хэлэнэй грамматика» гэһэн номуудые монголоор зохёогоод хэблүүлһэн байна. Франци хэлэнһээ «IV зуун жэлдэ Фа-Сань хитад буддистын аяншалга», ойрат хэлэнһээ “Убаши гүн тайжа”, манжуур хэлэнһээ “Тулишэн Аюб хаанай аяншалга” зохёолнуудые ород хэлэн руу оршуулһан юм. “Сагаан һара. Монголшуудай Шэнэ жэл угталга” гэһэн толилолго “Казанские губернские ведомости” гэжэ һониндо 1846 ондо толилогдоо һэн. Кандидатска диссертацинь «Харын шажан гэбэл, монголшуудай бөө мүргэл” шэнжэлгэ “Казаниин университедэй эрдэмтэ бэшэгүүд” гэжэ һониндо толилогдоһон байгаа.
Казаниин университедэй ректор, академик Н.Лобачевский Доржо Банзаровта эрдэмэй кандидат гэһэн нэрэ зэргэ олгуулаа бэлэй. Зүүн зүг шэнжэлдэг эрдэмтэд Доржо Банзаровые баяртай угтаа бэлэй.
Эрдэмэй Академиин түүхэ, хэлэ бэшэг шэнжэлгын таһагай хуралдаан дээрэ тэрэ үедөө нэрэтэй түрэтэй томо эрдэмтэдэй урда буряад-монгол эрдэмтэн немец хэлээр 5 элидхэл хэһэн байгаа юм. Эдэ элидхэлнүүдынь немец хэлээр толилогдоһон байна.
Эрдэмэй Академиин Азиин музей гэжэ тэрэ үедэ нэрлэгдэдэг байһан, мүнөө сагта Дорно зүгэй гар бэшэгэй институт (Институт восточных рукописей) гээд нэрэтэй баян гар бэшэгүүдтэй институдтэ манжуур гар бэшэгүүдые хэлэ мэдэлгэ, гүн ухаан, географи, хуули, буддын шажан мүргэл, христиан шажан мүргэл, сэрэгэй шадабари, эмнэлгэ, хэлэ бэшэг гээд эрдэмэй 12 янзаар хубаарилжа каталог байгуулһан байна.
1848 оной майн 5-да “Манжуур хэлэн дээрэ номуудай каталог” гэһэн толилолго немец хэлээр Эрдэмэй Академиин “Бюллетень” гэжэ хэблэлдэ толилогдоһон байна.
Үбэр-Байгалай хизаарай Нэршуудэ 1832 ондо олдоһон “Чингисэй шулуун” гэжэ нэрлэгдэһэн боржон шулуун дээрэ хууша монгол бэшэгээр бэшээтэй бэшэг тайлбарилжа туршаһан юм. Энэ боржон шулуун 1224—1225 онууд багаар Чингис хаан , сартуулнуудые диилэжэ, илалта туйлаад хуралтай дээрэ найрлажа байхадаа, Хасар дүүгэйнгөө хүбүүн Есунгэдэ зорюулан тодхоһон гэжэ шэнжэлэгдэдэг.
Г.И.Спасский гэжэ хүн энэ боржон стелые ХIХ зуун жэлдэ олоод Санкт-Петербург абаашажа, Эрдэмэй Академидэ тушааһан юм. Мүнөө “Чингисэй шулуун” гэжэ нэрлэгдэһэн стелэ Эрмитажда олоной үзэмжэдэ табигдаһан байдаг.
Шулуун дээрэ юу гэжэ бэшээтэйб гэжэ эрдэмтэд мүнөөш болотор нэгэ һанамжатай болоогүй юм.
Мүнөө Эрмитажда табигдахадаа иигэжэ тайлбари бэшээтэй байдаг:
Сартуул иргенийг дуулиж бууж хамаг
Монгол улсын Нээдыг Буха оочихойд хурасанд
Есенх онтудрун гурван адуун гучин таван алдад онтудлаа,
т.е.
Когда Чингис хаан
повоевал народ Сартов
и князья всего монгольского народа
собрались в Буха сочигое,
Исунке попал в цель на расстоянии
в триста тридцать пять маховых саженей.
Урданай “онтудку” гэжэ үгэ онохо, тудаха гэһэн удхатай гэжэ мүнөө тайлбарилагдадаг.
Доржо Банзаров 1848 оной апрелиин 12 -то Александр Бобровников нүхэртөө бэшэһэн бэшэг соо 1848 оной буржуазна хубисхал тухай һанамжаяа хубаалдан иигэжэ бэшэнэ: “Баруун зүгэй хүнүүдтэ сэмүүн саг ерэбэ, тэдэнэр баяшуулаа үлдөөд, хоорондоо тэмсэлдэжэ байна. Гэсэр хаанай энэ дэлхэйдэ түрэхэдэ иимэ саг ушарһан гээшэ. Мүнөө сагайхяар бодоходо, Гэсэр хаан бусажа ерэнэ аа гү. Тиигэбэл бидэ тэрэнэй гушан гурбан баатарнуудай тоодо оролсохо ушартай болохобди”. Доржо Банзаровай 1848 ондо хэлэһэн үгэнүүд мүнөөдэрэй байдал тухай хэлэһэн шэнгеэр һанагдана. Одоо мүнөө үльгэр домогто баатар Гэсэр хаан тэнгэриһээ буужа, мэнэ сагтаа буряад арадтаа туһалха сагынь ерээ бэшэ гү?!
Хурса ухаатай, ялас гэмэ бодолтой, эрдэм ном түгэс мэдэхэ байһан буряад арадай элитэ эрдэмтэн Доржо Банзаровай хэһэн шэнжэлгэнүүдые, номуудые, эрдэмтэнэй намтар мүнөөнэй залуушуул һонирхохо байха гэжэ һананаб, хэн нэгэнэй сэдьхэлдэ эрдэмтэн болохом гэһэн эрмэлзэл түрэжэ болохо гэжэ найданаб.
