Урдын урда сагhаа Ази түбидэ суутай Уран-Дүшын хормой түшэжэ hууhан, дархан солоороо суурхаhан, хонгоодор арад зоной Утаата нютагта Бурхан багша холын орондо бүтээгдэжэ бэелүүлэгдээд, заларжа тахигдаба.
Тэнгэринэрэй тэнгэри, хамаг тэнгэреэр хүндэлэгдэhэн Бурхан багшые бүтээлгэжэ, залажа тахиха гээд, Утаата нютагай арад зон эб хамта оролдоо. Тиигэжэ Захааминай аймагай эхин болохо нютагта хангай hайхан дайдаяа хаража hууха Бурхан багша заларжа тахигдаа. Энэ ехэ ажал хэрэгые нютагай сомон дарга Жамса Батуевич Цыбиков эгээл эхин дээрэнь өөр дээрээ даажа абаа бэлэй. Гэбэшье хамаг Буряад орон нютагаймнай, Росси гүрэнэймнай хотонуудhаа hүзэгтэй арад зон хабаадаа.
Утаата нютаг буряад-монгол туургата арад зоной эгээл сэнтэй, барагдашагүй ехэ гүнзэгы түүхэтэй, суутай, магтаалтай, өөрын үльгэр домогтой нютаг юм. Ушарынь юуб гэхэдэ, баруун талаһаань мүнөөнэй Монголой хилэ дабамсаар, хамаг монгол угсаатанай ехэ мүргэлэй Даян-Дэрхиин нюуса агы байдаг. Утаата нютаг соогуур Хара-Уhан гэжэ нэрэтэй гол урдажа гарадаг. Энэ гол дээрэ хонгоодорнуудай «Хара моритон» гэжэ сэрэг байгуулагдаһан. Баруун-хойто зүгтэнь монгол сэрэгэй эгээ түрүүшын «Яамын толгой» эмхидхэгдэжэ, дэлхэй дээрэ хамагhаа түргэн бэшэг зөөгшэ шуудан бии болоhон намтартай. Уран-Дүшын хормойhоо Зэдэ мүрэн эхиеэ абадаг. Зэдэ гээшэмнай ородоороо «медь» болоно. Урайн сагта шара-улаан зэд хара түмэр хайлуулжа байhан дээрэhээ Утаатай гэжэ нэрэтэй юм даа.
Зүүн-гараа (Джунгараяа) хамгаалжа, Утаата нютагай «Хара моритон» сэрэгэй Даян-Дээрэхи Баатар Түнхэнэйнгөө хонгоодорнуудтай нэгэдээд, Хүбсэгэлэй, Чугуунжабай хонгоодор сэрэгтэй ниилэжэ, Манжуриин Цин империтэй адли тэгшэ тулалдаhан юм. Тэрэ үедөө Зүүн-гарайнгаа эхэнэр зониие, үхибүүдые наашань гаргажа, ами наhыень абарhан ехэ магтаалтай манай баатар мүн.
Түбэдэй мүргэлэй Буряад орон нютагта дэлгэрхэhээ бүри урда, үшөө түрүүн буддын шажантай ябаhан хонгоодор арад зон «Хара моритон» сэрэгэй «Кидан-Монгол империдэ» алба хэжэ байхада, Хитад гүрэнэй Бээжэн хотодо Бурхан багшадаа зорюулжа тахиhан субарга мүнөөшье хүрэтэр хэдэн зуун жэл соо тэрэ зандаа байдаг юм.
Һүүлэй үедэ Утаата нютагай ехэ баян, тэрэ үедөө хирпиис хайлуулжа байhан Тубаан таабай Агван Доржиев хамба ламын ерээд, ламын мүргэл hүнэхэнь, буддын шажантан болое гэхэдэнь, Бурхан багшадаа зорюулжа, мүнөөнэй табан дабхар гэр мэтэ томо субарга бүтээлгээ бэлэй. Энээнииень хамаг хонгоодор арад зон мэдээд ябадаг.
Харин мүнөө Сарьдаг уулын оройhоо хамаг Буряадайнгаа гурбан ехэ можые hахижа, хамгаалжа байха Бурхан багша буддын шажанай хамаг ёhо заншалые барижа, ехэ нарин нягта бүтээгдээ. Иимэ нарин, ёhо заншал бүхэнииень хүндэлжэ, хадын орой дээрэ тахигдаhан, бүтэн шулуугаар бүтээhэн Бурхан багшын хүшөө Росси гүрэн соо үгы юм. Буддын шажантанай, буряад арад зоной бүри урдын сагhаа абажа ябаhан ёhо заншалаараа гол шүтөөндөө үбдэглэжэ мүргэдэг эгээ түрүүшын Бурхан багша Буряад орондомнай залараа гэхэдэ, алдуугүй. Буряад арад зон урайн сагта гурбан юумэндэ үбдэглэжэ мүргэдэг байhан заншалтай:
Бурхан багшадаа;
Бикшуунарта;
Түрэhэн эсэгэ, эхэдээ.
“Бикшуу” гэхэдээ, Бурхан багшын hахилда хүртөөд, зарлиг заабари, hургаалыень ехэ нарин хубилгангүй абажа ябаhан шабинь болоно.
Мүнөө Утаата нютагай арад зон ажал хэрэгээ бүри саашань үргэлжэлүүлжэ, бүтэхэ тээшэнь болгоо. «Хара моритон» хонгоодорой нютагаар аяншалаа болбол, Бурхан багшадаа мүргэжэ, дээдын hайхан адиста хүртэхэ һэн. Энэ манайнгаа хэhэн буянгаар бүхы Буряад орон нютагаарнай буян дэлгэрхэ болтогой! Зол жаргал эдлэхэмнай болтогой! Бүхы буряад зомнай амгалан тайбан байхань болтогой!
Амгалан Будаев,
Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн
