Улаалзай хүбдүүд омогой Мүнхын табанай Иван гэжэ хүн юһэн хүбүүдтэй
байгаад, Иванай арбан гэлсүүлхэ гэжэ үшөө нэгэ хүбүү үргэжэ абаһан юм.
Иван арбан гэжэ нээрээл суурхаһан, олон боложо үдэһэн, үнэржэһэн уг
гарбалайхид Урда-Ага, Сахюурта нютагуудаар мүнөөшье байха. Урайни урда
сагта арбан хүбүүтэй айл нээрээ гайхалтай байгаа ёһотой, үшөө
хажуугаарнь басагад байһан лэ байгаа байха, теэд тэдэнэй нэрэ угай
бэшэг соо бэшэгдээгүй тула мэдэгдэнэгүй. Мүнөөшье сагта арбан хүбүүтэй
айл алишье нютагта гайхамаар байха.
Ивантан арбан хүбүүдтээ хоёр хоёроор тааралдуулаад нэрэ үгэһэн ха.
Хэниинь ахань, хэниинь дүүнь бэ гэжэ илгангүй, нютаг нугадаа хэд гээд
һубарюулан хэлсүүлдэг байгааб, тэрэ зандань эндэ бэшэбэб.
Суута Солбон хоёр,
Шобохой Божохой хоёр,
Тэгэн Тэрээнтэй хоёр,
Лубаа Лэбээн хоёр,
Һоно Жоржон хоёр.
Урбайтан хотон Солбон хүбүүнһээнь уг залгаһамди гэлсэдэг. Солбоной
Даша, Дашын Санжа, Санжын Эрдэни (Урбай). Санжын хүбүүдые нэрлэе:
Рабжаа, Эрдэни (Урбай), Мархай, Жамбал гээд.
Абань Рабжаа хүбүүгээ Агын дасанда хубараг болгоһон. Буддын
шажанайнгаа һургуулида бэрхээр һуража унзад, гэег гэжэ зиндаатай
болоһон байгаа ха. Унзад гээшэмнай мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, проректор по
учебно-воспитательной работе университета. Хубарагуудай номоо үзэхэ,
уншахые хинан хаража ябадаг, буруу уншаа һаань, тоомоо таһараа һаань,
хулһан ташуураар тоншоод абаха эрхэтэй багша, хүмүүжүүлэгшэ ябаһан
гэдэг.
Хулһан ташуур гээшэ хүбүүдэй гоёжо баридаг метрһээ үлүүхэн утатай
яһала бүдүүн хулһан һэн ха. Уляаһанай тала болон нуурай талаар зуһадаг
айлнуудай бүһэтэйшүүл, залуу хүбүүд Пүнсэгэй арын боролжо сооһоо
шононуудые үргөөжэ наашань гаргаад, хулһан ташуураар, шиидамаар ууса
матаргайгаарнь сохижо хороодог байһан гэхэ.
Тиигэһээр байтар Рабжаа ламбагайн хажуугаарнь нэгэ басаган бии болоод,
хубарагуудынь “Унзад гэегэй хажуугаар унайр мана татана, хүбдүүд
гэегэй хажуугаар хүхэ мана татана” гэжэ дуу зохёогоод дуулалдажа
эхилһэн ха даа. Тэрэ басаганиинь нюдэндөө хорготой байһан ха. Тиигэһээр лэ ламынгаа санаар
орхижо, нютагтаа Монголтын адагта айл боложо түбхинэһэн ха. Нэгэ
басагатай аад, хүбүүгүй байжа, дүү хүбүүнэйхиһээ, Урбайнхиһаа
Шойжинима хүбүүень үргэжэ абаһан гэдэг. Тиигэжэ байтар басаганиинь
гэртээ Рабдан дундахайе түрэхэдэнь, хүбүүтэй болобоб гээд, Шойжинима
ахайе гэртэхиндэнь бусааһан. Бусаахадаа би шамда зөөри зөөшэ
үгэбэгүйб, энээхэн ном абаад яба даа, тиихэдээ гэдэһээ үлдэхэгүйш даа
гэһэн ха. Тэрэнь үзэл үзэдэг, ямар шалтаг шаба байнаб гэжэ харуулдаг,
заһаха заһалыень, уншаха уншалгыень бүтөөдэг ном байгаа.
Рабжаа ламбагай Шойжинима ахайда түбэд, монгол үзэг бэшэг заажа,
уншажа, бэшэжэ шадаха болгоод, яагаад үзэл үзэхэб, бууһан шалтагааниие
яагаад заһахаб, ямар уншалга ба заһал хэхэб, уншалга, заһал бүхэндэ
юу бэлдэхэб, яагаад бэлдэхэб, хайшань үргэхэб гэхэ мэтын олон
заабари, дүй дүршэл ойлгуулжа, заажа үгэһэн байгаа. Эдэ заабари,
шадабаринуудыень бултыень ойлгоһон, бэелүүлжэ шадаха болоһон байгаал
даа. Тэрээндэ хүн зон ото ябажа, үзэл үзүүлжэ, үргэл үргүүлжэ, мүргэл
хүүлэжэ байдаг һэн. Зарим зондо һайн ябана даа, һайн ябаад ерэхэ гэхэ,
нүгөөдүүлдэнь ямар шалтаг байнаб гэжэ хэлээд, уншаха уншалгыень,
үргэхэ үргэлыень хэхэ, олон зондо энэ хүнэйнгөө хойноһоо хойтынь
ябадал хэе даа гэдэг һэн. Тээ байд гээд лэ Долсон абгай Бальжинимамнай
(хүрьгэниинь) ямар ябана ааб гэхэ, тиихэдэнь үнөөхи зурхайгаа татаад
лэ, номоо хараха, һайн һаань һайн ябана ха даа гэхэ, заримдаа иимэхэн
үргэл, мүргэл хэе гээд үргэжэ, мүргэжэ байдаг һэн. Бальжинима хуряахай
баруун фронтдо дүрбэн жэл дайлалдаад, япон дайнда ябаад, ерэхэдээ
бэедээ нэгэшье шархагүй бүтэн бүрин ерээ бэлэй.
Дайнай боложо байһан аймшагтай жэлнүүд һэн даа. Журам, эрилтэ шанга,
шажан мүргэлэй хорюултай саг байгаа. Хэр тиимэ байгаашье һаань, хүн
зон бурханда этигэлтэй, маанияа уншаһаар, бурхандаа мүргэһэн зандаа,
аха шадалаараа нютаг оронойнгоо обоо уулануудта мүргэжэл, дурдажал
байһан гээшэ. Тэрэ аюулта ехэ дайнай гал дүлэн, дариин утаан соогуур
ами бэеэ хайрлангүй тулалдажа ябаһан хани нүхэдэйнгөө, аха
дүүнэрэйнгөө, аба эжынэрэйнгээ дайгаа даража, дархан солоео суурхуулжа
амиды мэндэ бусахын түлөө, Эхэ оронойнгоо амгалан байдалай түлөө,
Агууехэ Илалтын түлөө бурхадтаа мүргэжэл байһан юм.
Эжымни намайгаа эрдэм номдо һураха ёһотойш гээд һургуули хүүлэхэ гэжэ
нилээн оролдоһон юм даа. Элдэб ушараар һургуулияа орхихоо һанахадамни,
заабол багша болохош гэжэ һургуулида ябуулһан хүн гээшэл дээ.
Агын багшанарай училищидэ һуралсажа дүүргээд багшын дипломтой эжыдээ
ерээд, харуулхадамни, эжымни удаан абяагүй байжа байжа хэлээ: “үхибүүд
гээшэ аба эжын алтан һүнэһэн гээшэ. Ши тэдээниие һургажа шадаха хүн
гүш” гэжэ. Эдэ үгэнүүдынь һанаандамни хадуугдаад, багшалжа ябахадаа
хожом хойно ходол һанажа ябаа һэм даа. Оюутадта, үхибүүдтэ наһан
соогоо нэгэ шэрүүн үгэ хэлээгүйб.
1950 оной сентябриин 1-һээ Урда-Агын һургуулида эхин классай багшаар
ажаллажа эхилээб. Гомбожаб Цыбиковэй хүгшээ Бишэ абгайнда байрладаг
байгааб. Тэрэ Иван арбантанай нэгэ угайбди гээд намайе түрэлшөөдэг
һэн. Хазаар морёор гэртэмнай өөрөө ерээд, “Галсан, ши багша болобош,
манайда байгаад ажалдаа ябаарай” гээ һэн.
Бэшэ абгай намда олон юумэ заадаг, һургадаг һэн. Үхибүүдые яажа
һургахаб, хүн зонтой яажа харилсахаб, зоной дунда яагаад бэеэ абажа
ябахаб гэхэ мэтээр намдаа һургаал заабари хэлэдэг байгаа. Ухаатай
абгай һэн даа.
Эрдэниин Бадмацыренэй Бата абамни 1937-1938 онуудта болоһон
репрессидэ, хамалган хашалганда орожо, “тройко” гэдэгээр сүүдлүүлжэ,
түрмэлүүлээд, Нерчинскэ, Букачача гэхэ мэтын хатуу хэһээлтын
газарнуудаар үлэн хооһоор зобоһон тулиһан юм. 1942 оной ноябрь һарада
ямар бэ даа указ гаража, абамни табигдажа ерээгшэ һэн. Одоо ехээр
баярлаа һэм. Тэрээнһээ хойшо тиимэ ехээр баярлаһанаа балай
һанадаггүйлби даа. Гэртэнь удааншье байлгангүйгөөр, тэрэ статьягайнь
эрилтээр хоёршье һара болгонгүйгөөр сүлөө һэн. Зэмэтэйш гэжэ сүдииһэн
58-хи статьягай ёһоор нютагтаа байха эрхэгүйш гэжэ дахяад тушаажа абаа
һэн. Тушаалгахын урда тээ, Агын һургуулиин 7-хи класста һуража ябаһан
намайе центр хүрэтэр хүргөөд, танил тала нүхэдөөрөө Бүүбэйн Чимит
ахайтанаар, дархан Дондог нагасын Цэрэнжабайхяар айлшалаад, намайе
иигээд һургуулидаа ошоорой даа гээд, шаргада һуугаад лэ хойто хүтэл
дабажа ошоо һэн даа. Цэрэнжаб ахайн газаа зогсоод, хойто хүтэл
дабатарынь бархираагша һэм. Дахяад уулзахагүйгөө мэдэһэн юм гээбии
даа. 1944 он манай бүлэдэ тон ехэ гашуудалтай жэл болоо бэлэй.
Эрхүүгэй областиин Зима гэжэ станци дээрэ абамни наһа бараа гэжэ
мэдээсэл ерээ һэн. Һүүлдэ, олон жэл үнгэрһэн хойно Зима гэжэ станци
хоёр дахин ошоо һэнби. Абынгаа һүүлшынхиеэ хараһан тэнгэри харахаяа юм
гү даа, хаана абамни хүдөөлүүлэгдээ хаб даа гэжэ мэдэхэеэ гү ошоо
һэмби. Һурагшалхадамни ямаршье саарһан дээрэ нэрэншье үгы, хаана
хүдөөлүүлэгдээб гэжэ дансашье олдоогүй һэн. Шэтэ хотодо КГБ-эйн
газарта хэрэгынь хаража, уншажа, танилсаа һэмби. Хэдэн һара үдэр бүри
мүшхүүлжэ байгаад, тэсэжэл байтараа, япон тагнуулшан, ангиин дайсан
гээшэб гэжэ гар табиһанииень хараа һэнби. 1942 ондо ойр зуура гэртээ
ерэхэдээ, уулзахаа ерэһэн нүхэдтөө хөөрэһэниинь һанаандамни ородог:
“Үргэһэ нойргүй байлгаад, үдэр һүнигүй сохижо мүшхэдэг, хоёр гаршни
дээрэ хүлеэтэй, хоёр хүлшни доро уяатай, табуреткэ дээрэ зогсоогоод,
табуреткые үдьхэлжэрхихэ, тиихэдэнь толгойшни уруугаа хараһан,
хүлһөө үлгөөтэй байхадаш үшөө сохидог һэн, элдэбээр аашалха даа,
хэбтүүлээд сабхяараа сээжэ руу үдьхэлхэдэнь, ехэ үбшэнтэй байдаг һэн,
тэсэхын аргагүйл дээ, гар табяа һаа дээрэ һэн” гэжэ. Абын түрмэлхэдэ
хуряажа абаһан һэеы гэр, дурамбай, нэгэ хэды хони хурьгад тэрэ хэрэг
соонь дансалагдаагүй байгаа һэн. Тэрэ хэрэг соонь абыемни ангиин
дайсан гэжэ хардажа бэшэһэн бэшэг доро нютагаймнайл гурбан хүнэй гар
табяатай байгаа бэлэй. Сагааруулгын тэрэ үедэ саарһа суурһа, дээшэнь
заргалдажа мэдүүлгэ бэшэхэмнай гү гэжэ эжыһээ һурахадамни, “боли дээ
хүбүүмни, энэ гүрэн ямаршье гэм зэмэгүй хүниие абаашажа алаа һэн. Үни
алуулһан эсэгэшни бодоод ерэхэ бэшэ ха юм, орхи дээ” гэжэ эжымни
хэлээ һэн. Абамни гэм зэмэгүй хүн байгаа гэжэ хожомынь хэрэгынь
сагааралуулагдаа гэһэн бэшэг Шэтын прокуратураһаа ерээ һэн. Тиигэбэшье
үшөө нэгэ юумэн һанаандам ородог. 1960 гаран ондо Цыбик Бобоевич
Цыдендамбаев багшамни “Монгол гүрэнэй дээдэ һургуулида аспирантурада
һураха местэ ерээ, ши тэндэ хуушан монгол хэлэ үзэхэш, эрдэмтэн
болохош” гэжэ хэлээ бэлэй. Тон ошохо гэн гэһээмни, “ангиин дайсанай
хүбүүн” гээд засагай газарһаа хилын саана, Монгол гүрэн руу табяагүй
һэн. Теэд би сүхэрөөгүйб, Москвагай гүрэнэй багшын дээдэ һургуулиин
аспирантурада һуралсаад, гүн сэдьхэлэй (психологиин) эрдэм шэнжэлдэг
мэргэжэлтэн болоо бэлэйб. 1950 ондо Урда-Агада багшалжа эхилээд,
Буряадай гүрэнэй университедтэ хүдэлһөөр, 2000 оной августын 31-дэ
амаралтада гаратараа, багшын ажалда тэбхэр табин жэл зорюулааб. Багшын
ажал харюусалгатай, хүндэтэй, буянтай даа!
Галсан БАТОЕВ,
психологиин эрдэмэй кандидат,
БГУ-эй доцент.
