Тэбхэр 180 жэлэй саада тээ 1837 оной январиин 29-дэ агууехэ поэт Александр Сергеевич Пушкинай улаан зүрхэн сохилхоо болёод, тэрэ наһанһаа нүгшөө һэн. Хэрзэгы муухай дотортой Дантесэй буугай һомонһоо январиин 27-до Александр Сергеевич хүндөөр шархатаад, хоёр хоногто туйлай ехээр зобожо январиин 29-дэ наһа бараһан байна.
Амияа табижа байхадаа: “Зай, үргыш даа намайе, ябаеы дээшээ, улам дээшээ гараяы!” гэжэ гуйһан байна. Наһа бараһанайнь һүүлээр гурбан хоногой туршада олон хүнүүд ехэ багагүй, үбгэн залуугүй сугларжа,хуурсагайнь хажууда таһалгаряагүй зогсожо байгаа һэн ха. Баян ноёншье, үгытэй ядуушье, эгээлэй хүнүүд алдарта поэдэйнгээ нүгшэһэн бэедэ һүгэдэхөө ерэһэн байгаа.
Агууехэ поэдээ гээһэн арадай уй гашуудалые, хаанай алууршадай хара хэрэгые элирүүлэн бүгэдэ арадай хүйтэн зэбүүрхэлые тиихэдэ залуу байһан поэт Михаил Лермонтов “Поэдэй үхэл” гэжэ шүлэг соогоо харуулһан байна.
“Тааһууд, бузараар суурхаһан эсэгэнэрэй
Бэеэ һайрхаһан хүрхылдэһэн үрэнэр,
Жаргалай нааданда гасагдаһан хүнүүдые
Богоолшо хүлөөрөө дэбһээшэ бэенэр!
Тааһууд, хан шэрээе тойроошод, һүрэглэн,
Сүлөө, Гени ба Алдар нэрын алууршад!
Угаахагүйт, хамаг хара шуһаараашье
Поэдэй үнэншэ шуһа!
гэһэн хурса зэбүүн үгэнүүдые хаанай ба тэрэнэй алууршадай нюур уруу зүрхэтэйгөөр хаяһан байна. Энээнэйнгнээ түлөө Лермонтов, Кавказ уруу дайнда эльгээгдэн, сүлэгдөө һэн. Гэбэшье, он жэлэй үнгэрхэ бүри агууехэ Пушкинай алдар нэрэ арад зоной дунда, Росси соогуур халитараа дүүрэһэн байна.
Агууехэ поэт Эхэ түрэл орондоо энхэргэн дуратай,
түрэл ород арадайнгаа алдар соло ба нэрэ түрые өөрынгөө айхабтар ехэ оюун бэлиг ба уран шадабаряар бүхы дэлхэйн үмэнэ дээрэ үргэһэн байна.
Гениальна Пушкинай гэрэлтэ һайхан зохёолнууд мүнөө манай сэвет Эхэ орон дотор угаа үргэнөөр дэлгэржэ, али бүхы хэлэн дээрэ оршуулагдан таража, демократическа ба патриотическа удха шанараараа дэлхэйе гайхуулна.
Агууехэ поэт Пушкинай алдар нэрэ хэтэ мүнхэдөө манай дунда мандажа, ерээдүйн орой хүрэтэр бидэнтэй хамта ошолсохо байһаниинь лабтай”.
Александр Сергеевич Пушкин ород үндэстэнэй зүрхэ сэдьхэлэй уран һайхан мэргэниие, ухаан бодолой оюун хүсэнүүдэй эршэ бэеэрээ, эрдэмээрээ, бүтээлээрээ түгэс дүүрэнээр харуулһан түмэн бэлигэй далай - агууехэ Пушкинэй нэрэ наран шэнги мандан байна. Манай Росси гүрэнэй олон үндэстэнэй гайхамшаг ехэ омогорхол боложо, Эхэ орон соомнай мүнхэ дурасхаалаа үндэр дээдын табсан дээгүүр бодхоогоол.
Агуу Россиин аажамаар һураг суумни тарахал, али бүхы хэлэн дээр алдар нэрым дурдахал гээд агууехэ ирагуу найрагша зохёон хэлээл!
ҮБЭЛЭЙ ХАРГЫ
Бурьяа манан соохонуур
Бугааг һара гаража
Уйтай байһан тала руу
Уйдхар туяа адхана.
Үбэлэй хажар харгыгаар
Үреэ гурбан гүйлдэнэ,
Хонхын абяан жэгдэ аад
Хашартайгаар жэнгирнэ.
Замшын ута аялгаһаа
Түрэл юуншьеб дуулдана:
Зугаа сэнгээнш гээшэ гү,
Зүрхэнэйш уя хэбэртэй...
Дүтэ гал, гэрш гэжэ үгы...
Дүлии балай, саһан хүр...
Дармал модод гансахан
Дайралдана хаа-яахан.
Цэдэн Галсановай оршуулга.
Гараар бэшэ, ураар хүшөө өөртөө бодхоогооб,
Газардахагүйл тэндэм зоной үер замууд,
Александрийска баганаһаа дээгүүр толгойгоо
Абан омогоор үргэбэ ябууд.
Үгы, үхэн барагдахагүйб - оюун сэдьхэлни
Үнэһэн тоборог хүүрһээмни үлүү наһалха, -
Алтан дэлхэйн үргэндэ гансаханшье шүлэгшын
Амида үлэтэр суутай байхаб.
Агуу Русиин аажамаар һураг суумни тарахал,
Али бүхы хэлэн дээр алдар нэрым дурдахал...
Мүнөө зэрлиг тунгусшье, славян омог ашашье,
Мүн финнүүд, талын хани хальмагшье.
Хурса уран үгөөр ухаа сэдьхэл һэреэһээрээ,
Хархис үедэ Эрхэ сүлөө магтаһаараа,
Зобон унан тэмсэгшэдтэ хайра эриһээрээ
Зондоо хүндэтэй байхаб наһаараа.
Уймар мууларһаа айнгүй, ямба зэргэ һанангүй,
Уран дуумни, бурханай зарлигаар ябаарай,
Хардалга, магтаалшье ойндоо хадуужа ябангүй,
Хара тэнэгтэй бү арсалдаарай.
