Бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ суутай уран барималша Даши Намдаковай Дүрбэн зохилдогшо гэжэ айхабтар гоёор урлан бүтээгдэһэн баримал 2008 ондо Агын тойрогой түб Агинское хотодо табигдаатай юм. “Эльгэн тоонто нютагнай бидэниие нэгэдүүлнэ, эб эедэ этигэлнай хүсэ нэмээнэ” гээд баримал дээрэ бэшээтэй. Гүнзэгы удхатай, һайхан бодол багтааһан үгэнүүд.
Үдэр бүри энэ һайхан бүтээлэй хажуугаарнь ажалдаа ошожо ябагшад, һургуулидаа яаража ябаһан үхибүүд энэ һайхан уран бүтээлые хужарлан харахадаа, ямар жаргалтай гээшэб даа. Би нютагаа ошохо бүреэ хажуудань ошожо харадагби. Юундэб даа, ошохо бүримни нэгэл ондоохоноор үзэгдэдэг. Үглөөнэй мандаха наранаар харана гүш, али үдэшын жаргаха наранаар харана гүш нэгэл ондо ондоо, өөрсэ шарайтайгаар үзэгдэхэнь һонин байдаг. Гайхамшаг урлагай эди шэди тиимэ байна гү?
Энэ “Дүрбэн зохилдогшо” тухай иимэ домог дуулаа һэмби. Урдын урда сагта хүсэтэ заан, һармагшан, шандаган, жэгүүртэ шубуун дүрбэн нүхэсэжэ, бэе бэедээ туһалан, бэе бэеэ хамгаалан хамта амидаржа ябаа ха. Заан гурбан нүхэдөө ямаршье аюулһаа батаар хамгаалдаг һэн. Үүлэн тулама үндэр модоной жэмэсые заанай үнэн нүхэдынь бэлэхэнээр түүжэ, абарагша заанаа тэжээдэг байгаа. Энэл модонойнгоо һүүдэртэ нэгэтэ амаржа байтараа, эдэ дүрбэн хэмнай эгээн үндэр наһатай гээшэб, хэмнай эгээн хүндэтэй гээшэб гээд үгэ буляасалдаба. Наһа жэлээ тоолоходоо, һүүдэртэнь амаржа байгша модонойнгоо наһаар багсаалхабхи гэлсэбэ.
Заан эгээн томо, эгээн хүсэтэй хадаа түрүүн үгэ абажа хэлэхэдээ, “минии анхан түрэхэдэ энэ модон минии тухай үндэртэй байгаа һэн” гээд томоотойгоор хэлэбэ. Шандаган хэлэхэдээ: “Минии жаахан байхада, энэ модон минии тухай һэн” гэбэ. “Зай, тиигэбэл би эгээн наһатайтнай болоно хаб даа, минии түрэхэдэ энэ модон намһаа набтар һэн” гэжэ шандаган хэлэбэ. “Энэ модоной үрэ би асараад, таряа һэм” гээд шубуун аалиханаар дуугарба. Шубуун эгээн наһатай, эгээн сэсэн гээшэ гэжэ эдэ дүрбэн эбээрээ хэлсэбэ.
Тэрэ сагһаа хойшо “Дүрбэн зохилдогшо” олон арадуудай хани барисаанай, эб найрамдалай һүлдэ болоһон түүхэтэй юм. Будда бурханда һүзэглэгшэдэй хэлэһээр “Туншээ” гэжэ үгэ түбэд хэлэн дээрэ “Найдамтай дүрбэн” гэһэн удхатай юм ха.
Хёлго хатан эжын эрьеэр дэбхэншээжэ наадаһан бага балшар наһан, хүгшэн эжын домог хөөрөө шагнаһаар, Алтан гадаһан, Долоон үбгэдые шэртэн, оюун һайханиие шэбшэн ябаһан залуу наһан, сахилгаан түргэн сахаригтан ошоһон саг жэлнүүд мүнөө зүүдэн мэтэ Даша Бальжановичай ойндо эрьен ерэхэдэнь, мориндоо мордоод, Хёлгынгоо тала дайдаар гүйлгөөд ерэхэдэнь, нютаг нугань хүсэ шадалаа хубаалдаһан мэтэ, уран дарханай сэдьхэлэй гүнзэгыдэ шэнэ бүтээлэй шэнжэ һанаа бодолыень эзэлдэг юм.
Мориной дэлһэн дээрэ үндыһэн Даша тухай Бада, Хёлгоор, Үхэриг, Тэрэбхээнээр нээрээ юм гү, гэжэ этигэхын аргагүй һонин домог хөөрэлдэдэг юм. Энээн тухай олон жэлэй саада тээ нютагайнь үбгэжөөл намда хөөрөө бэлэй. Домог юм гү, болоһон ушар юм гү би мэдэнэгүйб. Агууехэ хүн тухай арад зон зохёогоодшье хөөрэлдэжэ болоо бэзэ.
Сагаалганай үедэ Дашаниматай үдэр Намдагай Бальжанайда хүбүүн үри түрэхэдэнь, хүгшэн эжынь дасан ошожо, ламада нэрэ эрижэ хандаба. Ламанар (нэгэниинь зурхай хаража байтараа, наһатайшаг ламаяа дуудаа һэн ха, һүүлдэ үшөө нэгэ лама ерээ) удаахан зүбшэһэнэй һүүлээр иигэжэ хэлээ:
-Хүбүүндэтнай Дашанима нэрэ таарана. Энэ хүбүүгээ һайнаар, үбдэхөөнгүй хаража байгты, сэбэрхэн эдеэ эдеэлүүлээд, арюухан газараар алхалуулаад, һайханаар абажа ябаа һаатнай, 15 наһатай болотороо үхөөгүй һаа, энэ хүбүүнтнай абынгаа нэрэ суурхуулха агууехэ хүн болохо. Хүгшэн эжынь “хүбүүмни эрдэмтэн болохо ха гү, хэн болохо хадань ламанар тиигэжэ хэлээ хаб даа, хэн болохыень би харахагүйл хаб даа” гэһээр Дашын зургаатай байхадань тэрэ наһа бараа бэлэй. Даша ламанарай уридшалан хэлэһэн үгэнүүд тухай мэдэдэггүй байгаа юм. Тэрэ нилээн олон жэлдэ үбдөө, угай үбшэндэ дайрагдажа нилээхэн зобоо юм. Врачууд хэлэдэг байгаа: “Залуу шамбай хүбүүн аад, яахадаа һайн болоногүй гээшэб”.Үбшэнэй шалтаг олдоогүй байхадаа иимэ байна гэжэ хэн мэдэлэй. Толи табидаг мэдэлшэ удаган абгайда
Дашые абаашаба. Тэрэ абгай толи дээрэ хараад иигэжэ хэлээ:
“Түрэһэн тоонто нютагһаатнай баруун тээшээ ошоходо хорёод модо газарта уулада тахилгатай хуша модон байна. Үнихэнэй хүндэлэгдөөгүй. Тэрэ модоной эзэниие хүндэлхэ хэрэгтэй”. Удаган абгайн хэлэһэн соо бүхы хэрэг бүтээгээ юм ааб даа. Тэрэнэй һүүлээр Даша үбэдэхөө болёод, уран дархан болоо.Мүнөө тэрэ хуша модоёо жэл бүри ерэжэ хүндэлдэг юм. Ажалайнгаа бүтэжэ ядаа һаа, ошоод мүргэхэдэнь, ажал хэрэгынь урагшатай болодог. Домог хадаа домог.Тиигэбэшье арад зон мэдээд лэ хөөрэлдөө бэзэ. Даша Намдаковай уран бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн Улаан-Үдэдэ болоходонь, хараа бэлэйб. Дайн дажарһаа эсэшэнхэй, моринииньшье хүгшэршэһэн, мориёо унаһаар үбгэршэһэн сэрэгшын ( Лобсон Тапхаевай “Хонгоодор” гэжэ шүлэг ойндом ороно), үнжэгэн арюухан дангинын шарай, дабшалжа һуугаад, нюдэеэ аняад, үльгэрээ түүрээжэ байһан үльгэршэнэй, хэсэеэ амилуулжа байһан бөөгэй барималнуудые харахадаа, эдэнэр дуугарха аргатай һаа юун тухайб даа өөһэд тухайгаа бидэндэ хөөрэжэрхихэеэ байһан шэнги, хүлэрөөр шудхагдаһан дүрэнүүд хүндэ бэшээр, нямняа сэсэг шэнги нямбай наринаар урлагдаһан гээшэб гэжэ гайхан, дахяад хараһайб гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэн, зүрхэ сэдьхэлээ хүлгүүлэн хажуудань зогсоһоноо мартагшагүйб.
Даша Намдаков буряад арадай аман зохёол, домог, түүхэ, үльгэр туужа һайн мэдэдэг гэжэ һанахаар байгаа һэн. Тэрэнэй уран
бүтээлнүүд уранай, уянай, үнжэгэн арюунай, хүгжэмэй гайхамшагаар шэнгэнхэй, талаан бэлигээр нэбтэрэнхэй гэжэ
ажаглаа бэлэйб. Чингис хаанай уран баримал Англиин Лондон ниислэлдэ табигдажа, бүхы дэлхэйн олон улсын ниитын анхарал татаа бшуу. Дэлхэйн олон гүрэнүүдые эзэмдэһэн Эзэн хаан Англиин газар уһые гэшхээшьегүй һаа, оршон үедэ уран хүрэг болоод, мориёо унанхай гүйлгэжэ, тэдэнэй ухаан бодолыень эзэлээд, дура сэдьхэлыень буляагаад байһандал харагдана. Нүүдэлшэ буряад-монголой элинсэг, алдар суута уран барималшан, буряад абын хүбүүн Даша Букингемскэ ордон соо хаан хатанай сайень уужа хүндэлүүлхэдээ, хэниинь хэндээ хүндэ ямба үзүүлээ юм бэ гэжэ үшөө асуудалтай…
Юундэ гэнтэ хибсагартай англиинхин Чингис хаанай баримал хүрэг Гайд парк соо табяаб, даяаршажа байһан дэлхэйн хүнүүдтэ юун тухай һануулааб гээд бодолгото болоо һаа һонин асуудалнууд ойндо оронол ха. Бүхы юумэн унгитай, удхатай байдаг…
Даши Намдаковай уран бүтээлнүүд Казахстанай ниислэл Астанада (“Ханшаим”), Агын тойрогой Агинское хотодо “Туншээ”), Эрхүүгэй Усть-Орда тосхондо (“Усть-Орда”), Хадата Шориин Таштагол хотодо (“Алтан Шори”) гээд дээрэ нэрлэгдэгшэ нютагуудые шэмэглэн байдаг юм. Гансал манай Улаан-Үдэдэ Даша Намдаковай уран бүтээл үгы гэжэ харамсамаар. Хэзээб даа уран дарханай гоё шэмэг бүтээл Улаан-Үдэдэмнай табигдаха байха гэжэ найданаб. Мориео мордоод, дэлһэнһээнь шанга баринхай, дээшээ мэнэ-мэнэ моринтоео нииидэшэхэеэ байһан шэнги жаахан хүбүүнэй “Ниидэлгэн” гэжэ баримал Даша Намдаков Улаан-Үдэдэ, нютагаархиндаа зорюулжа уралан дархалаа юм. Теэд энэ бүтээлынь хэзээ нэгэтэ Улаан-Үдын талмай дээрэ табигдаха юм гээбы гэжэ найданабди. Ивалгын дасанда табигдаһан “Бишыхан Будда” гээд нэрлэһэн уран гоё бүтээлээ Буряад Республикын арад зондо бэлэглээ һэн. Агуу томо арсаланай нюрган дээрэ аабагархан хүбүүн ерээдүйдэ Буддын шажанай һургаал заабари зааха бурхан болохоео мэдэхэгүй амгалан нойрсожо байхыень харанабди. Уран барималшан Даша Намдаковай шэдитэ бүтээлнүүд хүнүүдтэ уран урлагай туяа асарна, хүсэ шадал оруулна, арюун һайханиие һайхашаадаг болгоно, алтан дэлхэйе шэмэглэнэ, нарата юртэмсые
дулаасуулна.
