“Алтан шаргал наранаймнай түбиеэ тойрохонь мүнхэхэн даа! Аба эжынгээ алдар нэрые алдахашгүймнай мүнхэхэн даа!” гээд элинсэг хулинсагнай дуулалдажа ябаһан гээшэ. Аргалаа түлижэ гал гуламтаяа бадараагаад, арһан дэгэлээ үмдэжэ бэеэ дулаасуулаад, аарсаа уужа хотоо халаагаад, адууһанай арьбинта эдижэ шадал ороод, һүнэй архиһаа орон дэлхэйдээ үргөөд, үри хүүгэдтээ уг гарбалаа заагаад, алтан дэлхэйнгээ шарай хаража дуугаа дуулалдаад ябаһан манай түни түбшэн, сэбэр сагаахан сэдьхэлтэй, тэнигэр уужам буряад-монгол арад түмэн.
Бидэ буряад-монголшууд нүүдэлшэ арад зон айлшанай ерэхэдэ баярладаг, угтажа моринойнь жолоое хоёр гараараа тодожо абаад, жолооень сэргэдэ уядаг заншалтайбди. Буряадууд хүндэ туhа хүргэдэг зан абаритайгаар үхибүүдээ һургадаг. Хүндэ туhалhан туhа өөртөө туhа боложо эрьедэг гэжэ hургадаг. Зобоhон, тулиhан хунүүдтэ туhалха гээшэ буянда тоологдодог, иимэ хүнүүд нигүүлэсхы боди сэдьхэлтэй хүнүүд гээшэ гэжэ тоологдодог юм. Хойто үедөө иигэжэл элинсэг хулинсагууднай захяа заабари, зан заншалаа дамжуулһан байна гээшэ. Элинсэг хулинсагуудайнгаа үшөө нэгэ захяае hаная: булагаа шэргээhэн нютаг – нютаг бэшэ, угаа мартаһан хүн – хүн бэшэ, хэлэеэ мартаһан арад – арад бэшэ. «Дэгэл захатай, хүн ахатай”, “Эрэ хүн эрдэни, аба хүн алтан”, “Угаа уһанда хаяхагүй” гэжэ элинсэг хулинсагайнгаа, аба эжынэрэйнгээ захиһан захяа заабаринуудые сахижа ябаһан хүнүүдэй хуби заяан зол жаргалтай, ажал хэрэгынь урагшатай, уг удамынь үдэсэтэй байдаг гэжэ арад зон соо хэлсэдэг.
Хүн бүхэн түрэһэн эжытэй, түрэл хэлэтэй, түрэл арадтай гээшэ. Эжын үлгын дуунай гүнгэнөөн доро үндынэбди. Түрэлхи хэлэн үхибүүдые хүмүүжүүлхэ, өөдэнь үндылгэхэ, ажабайдал ойлгуулха, эрдэм бэлигтэй болгохо, түрэл арадайнгаа гүн гүнзэгы түүхэтэй танилсуулха ушарта гол үүргэ дүүргэдэг. Түрэл буряад хэлээр бүтээгдэһэн дуунуудай, үльгэр домогуудай, оньһон хошоо үгэнүүдэй, онтохонуудай, таабаринуудай, шэлэгүүдэй уран гоёые, шэмэ шүүһые, хэлэнэй баяниие мэдэрхэдээ, хүн бүхэн бага балшар наһанһаа буряад гээшэб гэһэн мэдэрэлтэй, буряад сэдьхэлтэй, урда холын сагһаа дамжан ерэһэн баян түүхэтэй, буряад арадаараа омогорхолтой үндыхэ. Түрэл хэлэеэ мэдэхэ, сэгнэхэ, шудалха хүн түрэл арадайнгаа сэдьхэл ойлгожо, тоонто нютагтаа, уһа голдоо, Эхэ орондоо эльгэлэн дурлажа ябаха.
Мүнөөдэрэй байдалаар буряад түрэл хэлэмнай ямар байдалда ороод байнаб гэжэ бодомжолходомни, һалхи шуурганда үндэһөөрөө хобхо татажа абташаһан томо модонтой сасуулмаар, үндэһэгүй болоһон модон хатажа хосороо, тиигэбэшье газар шорой соо нэгэ багахан үндэһэхэн үлөөд, тэрэ үндэhэнhөө бишыхан мүшэрхэн үндэһэлжэ, арай ёохон найгажа байхадань, үндэһэниинь бүхэжэг даа гэжэ бидэнэй гараараа hалхинhаа халхалжа, абараа һаа, тэрэ модон боложо ургаха, энэ мэтээр эхэ хэлэеэ хайрлан дүмэжэ, хатуу шэрүүнһээ халхалан хамгаалжа, анхаран аршалха, абарха саг бидэндэ мүнөөдэр ерээд байна.
Модоной үндэһэн, буряад-монгол үндэстэн, уг гарбалай һарбаалжан – эдэ ойлгосонууд адли удхатай. Би хэн гээшэбиб? Уг гарбални, уг изагуурни хаанаһаа эхитэйб гээд үхибүүднай бодолгото боложо, эжы абадаа хандажа, асуужа эхилдэг, энэ һонирхолыень алдангүй, үхибүүдээ эхэ хэлэндээ эльгэтэйгээр һургаха, түрэл арадайнгаа дуу зааха, угайнгаа һарбаалжан харуулха, нютагайнгаа домог хөөрэхэ ёһотойбди. Иимэ ажал ябуулхадамнай, үхибүүднай буряад гээшэб гэһэн сэдьхэлтэй, омогорхолтой, хүмүүжэлтэй үндыхэ ха юм.
Элинсэг хулинсагнай угаа сэсэн хүнүүд байгаа, уг гарбалаа мэдэдэгээр хүүгэдээ һургахадаа, угайнгаа һарбаалжан сээжэлдүүлхэдээ, түрэл зон айл боложо болохогүй, эрэмдэг үхибүүн түрэжэ болохо гэжэ hэргээмжэлдэг, гүнзэгы удхатайгаар амидарал байдалаа зохёодог, генетикэ гэжэ эрдэмые зүнгөөрөө ойлгохотой байгаа.
Үхибүүдээ буряад хэлэндэ hургаха гэбэл, тэдэнэй анхарал яажа татахаб гэжэ асуудал урдаа табихадаа, уг гарбал тухай, угтамни ямар мэдээжэ, суутай хүнүүд байгаа гээшэб гэжэ шэнжэлхэдэ, бэдэрхэдээ, заатагүй хүгшэн аба эжыдээ, нагаса аба эжыдээ хандаха болоно ха юм. Үхибүүдэй буряад хэлэеэ үзэлгэдэ минии хубита энэ гээшэ гэжэ зорилго урдаа табяад,
«Мүнгэн тобшо» сайт дээрэ Буряад Уласай гимнын автор Дамба Жалсараевай түрэhөөр 90 жэлэй ойдо зорюулагдаhан “Минии уг гарбал” гэһэн үхибүүдэй зохёохы интернет-конкурс 2015 ондо үнгэргэhэн байнабди. Энэ хадаа театрай тайзан дээрэ бэшэ, газетэ, журналай хуудаһанууд дээрэ бэшэ, мүнөө сагай эрилтээр, мүнөөдэрэй зэр зэмсэг, оньһон түхеэрэлгэ хэрэглэн Интернет гэдэг абаахайн шүлһэн шэнги гайхамшаг дайда далай соогуур дэлгэрhэн юм гэжэ мэдүүлнэб. Наһа наһаараа хубаараад эхин, дунда, аха классай hурагшад эрхим зохёол, эрхим угай түүхэ, эрхим угай һарбаалжан, уг тухай зохёоһон эрхим видеозураглал гэhэн янзануудаар үхибүүд мүрысэhэн байна. Конкурсдо хабаадаһан үхибүүн бүхэн шагналда хүртөө.
Зохёохы удхатай интернет-конкурсые засаг зургаанай талаһаа дэмжээ hэн. Буряад Республикын толгойлогшын захиргаан, Соелой яаман, Эрдэм һуралсалай яаман номуудые, «Найдал» жаса 20000 түх, Арадай Хуралай үндэhэтэнэй комитет 90000 түхэриг мүнгэн нэмэри оруулаа hэн.
Түнхэнэй аймаг, Хурумхаанай Барханай һургуули, Хяагта хотын һургуули, Энхэ Талын һургуулиин багшанартай өөрөө уулзажа конкурс тухай хөөрөө hэнби. БГУ-гэй Зүүн зүгэй институдэй багшанар ба оюутадтай уулзажа “Мунгэн тобшо” сайт тухай, “Минии уг гарбал” гэһэн конкурс тухай хөөрөөд, зундаа нютагтаа ошоходоо өөрынгөө угай үхибүүдтэ конкурс тухай хөөрыт даа, бэлдэхэдэнь туһалалсыт даа гэжэ оюутадта хандаа һэм. Ивалгын дасанда “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн нааданда Эрхууһээ, Агаһаа, Буряад Уласай алиш нютагһаа һургуулиин үхибүүдэй суглараад байхада, багшанараар, үхибүүдээр уулзажа конкурс тухай хөөрэжэл байгааб. Угай һарбаалжаниие модон дээрэ һиилээд дархалхада болохо гэжэ хөөрөөб. Видеозураглал хэхэдэнь, Хурамхаанай аймагай Барханай hургуулиин hурагшад
Буряад толилолгые ород хэлэндэ, ородые буряад хэлэндэ оршуулгын ехэ ажал хэгдээ. «Мүнгэн тобшо» сайт дээрэ угай hарбаалжануудые зохидоор, ойлгосотойгоор табиха, видеозураглалнуудые аятайгаар тааруулха ажал Батоев Бальжинима хүбүүмни хээ hэн.
«Минии уг гарбал» Интернет-конкурсдо бүхыдөө
97 hурагшад хабаадаа hэн. Тэдэнэй эгээн холынхинь Англиин Кембридж хотоhоо Булат Куланин название работы гэhэн зохёол эльгээгээ hэн. Тэрэ уг удамайнгаа түрэл гаралайнгаа гэрэл зурагуудые, угай hарбаалжанай зураг, уг гарбал тухай hонин хөөрөө
сайтын хуудаhан дээрэ дэлгээhэн байна. Москваhаа Лиза Кожанова дэлдэгэр галзууд уг тухай, Ангарскhаа Алиса Жамбалова ……., Хурамхаанай аймагай Гааргын hургуулиин Бата Бадмаев, Агын тойрогой Сахюртаhаа Бата Бадмацыренов, Мухар-Шэбэрэй аймагай Хушуун Узуурһаа Бэлигтэ Эрдынеев, Агын тойрогой Могойтоһоо Люда Намдакова, Хяагтын аймагай Ехэ Нугаhаа Аюр Бальжинимаев hонин hонин зохёоhон бүтээлнүүдээ эльгээгээ hэн.
Үхибүүн бүхэн уг гарбалаа шэнжэлхэдээ, бэдэрэлгэ хэхэдээ, зохёол бэшэхэдээ, тон ехэ ажал хээ: хүнэй хуби заяан, нютагай домогууд, уршагта ябадалнууд,дайнай ба ажалай ветерануудай намтарнууд, «минии уг хальбан», «би эхирэд угайб» гэхэ мэтэ тэдэнэй hонин мэдээсэлнүүдые сайт дээрэ табихадамнай, бүхы дэлхэй дүүрэн Ази, Европо, Америкэ түбиин хүнүүд hонирхон уншана. Үхибүүдэй энэ ажалтай танилсахадаа, мэдэхэгүй юумэеэ мэдэхэ болообди, шэнэ юумэ ойлгохо болообди гээд олон хүнүүд хаа хаанагүйhээ дуулгаа hэн.
Хүн бүхэн буряад арадтаа ямар туһа нэмэри оруулаа гээшэбиб, ямар туһа хүргэхэм гээшэб, үри бэеэ, хүбүүд басагадаа, аша зээнэрээ эхэ хэлэндээ эльгэтэйгээр хүмүүжүүлхын тула ямар юумэ хэхэ ёһотой гээшэбиб гэжэ өөрөө өөртөө асуудал табижа, шэбшэжэ, зүрхэнэйнгөө шэмшэртэр һанаашалаял даа, буряад хэлэнэй түлөө, буряад арадай түлөө үнэн зүрхэеэ, сэбэр сэдьхэлээ, хүсэл зоригоо зорюулаял даа гэжэ таа бултаниие уряалнаб!
