Буряад Уласдамнай буряад хэлэнэй баярай yдэрнүүдэй боложо байхадань, Үндэһэтэнэй номой санда “Буряад арадай уг үндэһэн хаанаһаа гээшэб?” гэһэн асуудалаар хуралдаан болоо һэн. Тэрэ үдэр Үндэһэтэнэй номой сан соо нэгэш һууха һуури үгы, тойроод харахадамни, Шираб Бодиевич Ширабдоржиев, Булад Раднаевич Зориктуев, Прокопий Батюрович Коновалов, Даба Дамбаевич Нимаев, Дугаров Чимит-Доржо ламбагай түрүүтэй эрдэмтэд, ламбагайнар, сэтгүүлшэд, багшанар, олониитын ажал ябуулагшад сугларһан байба.
Шираб Бодиевич Чимитдоржиев үгэ хэлэхэдээ:
-Гончигбал Баиров Алхана тухай кино бүтээһэн хүн гээшэ. Олон зоноор уулзаһан, хөөрэлдэһэн, ехэ ажал хэһэн байна. Буряад арадай түүхые үнэн хараа бодолтойгоор ном болгожо хэблэхээр болоо гэжэ асуудал табижа байна. Дамба-Дугар Ринцеев ехэ сэсэн ухаатай хүн, Хориин тайшаа буряадуудташье, ородуудташье хандажа захиһан: “Урайни урда тээ байһан агуу элинсэгүүдэйнгээ хэрэг үйлэ хүндэлхэ ёһотойт. Түүхэеэ шэнжэлхэ, шудалха, мартахагүй ёһотойт”.
Бидэ буряадууд Байгал далайгаа тойрожо, Баргажан Түхэм Эхэ оронтой ажаһууһан арад зон гээшэбди. Буряадай түүхэ шэнжэлһэн олон-олон эрдэмтэдэй олон янзын гол бодомжонуудые энэ номдоо оруулха ёһотойбди,-гэжэ хэлэбэ.
“Түүхэ шэнжэлэлгэ шухалын шухала гээшэ. Урайни түүхэеэ мэдэдэггүй, һонирходоггүй арад мүнөөдэрэйшье, ерээдүйншье саг соо төөрижэ түгэншэлхэ. Эртэ урдын түүхэеэ мэдэнгүй байбал, алдуу эндүү, тойбо һаад дайралдажа болохо”гээд эрдэм шэнжэлгын талаар Буряад Уласын Гүрэнэй шагнал абахадаа, Булат Раднаевич Зориктуев хэлэһэн юм гээд “АРД” гэжэ интернедэй сайт дээрэ сэтгүүлшэн Евгений Хамаганов бэшэһэн байна һэн.
Тус сэтгүүлшэнэй хэлэгшээр, түүхын эрдэмэй доктор Булат Раднаевич Зориктуев хуралдаанай дүхэригтэ һууһан эрдэмтэдтэ өөрынгөө һанал бодол аалихан намдуугаар хэлэһэн байна, гэбэл:
1.Буряад яһатан Ородой Эзэн хаанай мэдэлдэ һайн дураараа ороогүй. Эхирэд, булагадууд ородуудтай байлдаһан, энэ байлдаан зуу гаран жэлдэ үргэлжэлһэн, энэ дайнда хори-буряадууд тэдээндэ туһалалсаһан.
2.”Буряадууд” гэжэ үгэ Х111 зуун жэлдэ бэшэгдэһэн “Моголой нюуса тобшо” сооһоо гараагүй. Энэ үгэ “бурад” – ойн арад гэжэ үгэһөө гараһан. Ородуудай эртүүр бэшэг соо “буреты” гээд нэрлэгдэдэг байгаа ха.
3.Чингис хаан, тэрэнэй хүбүүн Зучи буряадуудые дайлаагүй. Тэдэнэй сэрэг баруугаар, мүнөө байгша Тувагай дайдаар гараад, тумэн-кыргызуудай ажаһуудаг Минусинска тала руу ошоһон.
Улаан-Үдын 29-дэхи гимназиин директор Булат Баирович Шойнжонов жэнхэни буряадаараа үгэ хэлэхэдээ:
-Мүнөө үе сагта урдаа хараха эрдэмтэдэй эндэ суглараад, саашадаа хэрэгтэй болохо шухала асуудалаар хөөрэлдэжэ
байхада баяртай байнаб. Буряадаараа дуугархадаа, сэдьхэлэйнгээ досоохиие хүсэд дүүрэнээр хэлэжэ шаданаб.
Буряад арад хаанаһаа гарбалтайбибди, хэд гээшэбибди гэһэн асуудал гансал эрдэмтэд урдаа табина бэшэ, иимэ асуудал олон хүнүүд урдаа табина. Хойто үедээ үнэн түүхэ үлдээхэ ёһотойбди, тиихэдээ түүхын асуудалнуудаар олон эрдэмтэдэй һанал бодолнууд, шэнжэлгэнүүд орохо ёһотой,-гэжэ тэмдэглэбэ.
Чимит-Доржи Дугаров ламбагай иигэжэ хэлэбэ:
-Дэлхэйн олон гүрэнүүдээр ябаһанби. Дэлхэйн арадууд эхэ хэлэндээ хайратайгаар хандадаг. Манай буряадууд шэнги түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй арад дэлхэй дээрэ хомор байха. Буряад хүн бүхэн эхын уурагтай бэедээ шэнгээһэн хэлэеэ мэдэхэ ёһотой гэжэ һананаб. Буряад арадай түүхэ эртэ урдын гэжэ мэдэрхэ ёһотойбди.
Сири гүрэндэ Үүдэн сүмэ байдаг. Тэрэ сүмын дээдэ талада танигдаагүй хэлэн дээрэ бэшээтэй үзэгүүдые 100 гаран жэл соо эрдэмтэд шэнжэлһэн байгаа. Таажа ядаһан. Һүүлэй һүүлдэ уншагдан гэхэдээ, “Тэнгэриин үүдэн” гэжэ бэшээтэй байһан байгаа. Юундэ, ямар ушараар, хэн иимэ Үүдэн сүмэ бодхоогоод, буряадаар бэшээ юм бэ? Энэмнай ехэ һонин ушар. Энэ мэтэ ушарнуудые эрдэмтэд шэнжэлхэ байгаа гэжэ һананаб.
Зүүн зүгэй гар бэшэгүүдэй (отдел памятников письменности Востока) таһагые даагша, эрдэмтэн Олег Сергеевич Ринчинов һонин юумэ дуулгаба, гэбэл: “Манай таһагай фонднуудта буряадуудай угай бэшэгүүдэй ехэхэн архив хадагалагдажа байна. Илья Мадасоной наһан соогоо хэһэн ажал, суглуулһан материалнууд 3464 хуудаһан, Цырендаша Будаевай ехэ ажалнууд хадагаламжада үгтэһэн байна. Эдэ материалнуудые бидэ дансалжа абаад, гуримшуулаад, арад зоной анхаралда табихаяа һананабди. Энэмнай харюусалгатай ехэхэн ажал болоно.
Дугарнимаев Александр Дугарнимаевич, Владимир Балданович Гармаев, Тарба Доржиевич Доржиев, Раднажап Дамдинцыренович Содномов болон бусад бодомжонуудаараа хубаалдаба.
-Мүнөө түүхын ном бэшэхэдээ, хуушанайхяараа бэшэхэгүй, мүнөө сагай эрилтээр, залуу үетэнэй һонирхомоор, уншастайгаар зохёон бэшэжэ, барлан хэблэхэ ёһотойбди.
Түүхэдэ ороһон хүнүүд тухай бэшэхэдээ, түүхын энэ үедэ юундэ, яахадаа энэ хүн иимэ алхам хээб, иимэ баатаршалга хээб гэжэ түүхэтэ хүниие һайнаар, һониноор зураглажа зохёон бэшэхэ ёһотойбди. Энэ тон шухала. Хэнэйшье уншахагүй, хэнэйшье һонирхохогүй ном хэблэхэдэ, хаанаб даа хэбтэжэл байха бшуу. Буряад арадай түүхын эрхим хүнүүдэй намтар залуушуулда жэшээ болон, урма зориг бадаруулмаар, бидэ хэд гээшэбибди, хаанаһаа уг гарбалтай зон гээшэбибди гэжэ бодолгото болохоороор толилхо, залуушуулда ойлгуулха ёһотойбди, - гээд “Буряад соёл” эблэлэй толгойлогшо Булад Саянович Шагжин удхалан хэлэбэ.
Сугларагшад тон һонин хөөрэлдөөн болобо гэлсэжэ, хуралдаанай һүүлээр гараад, үшөөл дуугаралсаһаар, үгэ хүүрээ андалдаһаар тараа бэлэй
