“АБАЙ ГЭСЭР” БУРЯАД АРАДАЙ ОЮУН БОДОЛОЙ ГАЙХАМШАГ БАЯЛИГ МҮН!
Краткая аннотация о статье. Сказание о Гэсэр-хане - эпический цикл устных и письменных сказаний о Гэсэр-хане, широко известно в Центральной и Восточной Азии. Известны тибетский и монгольский прозаические и бурятский стихотворный варианты эпоса «Абай Гэсэр». Основное содержание многочисленных версий «Абай Гэсэр» сводится к борьбе просвещённого и храброго Гэсэр хана против зла и социальной несправедливости. Герой эпоса Гэсэр — сказочный богатырь, которого называют «искоренителем десяти зол в десяти странах света». «Абай Гэсэр» отражает мечты народа об идеальном царстве и справедливом правителе.
Хэрбээ тэнгэриин үндэрһөө доошоо Байгал шадарай газар уһанай дэбисхэр шэртэн хараа бол, хада уулын, хангил хабсагайн хаяаһаа эхи абаһан Интэ, Эрхүү мүрэнүүдэй, Монголой тала дайдаһаа эхи абаһан Сэлэнгэ мүрэнэй долгилон урдаһан уһан арюухан Байгал далайдаа шудхан ороно. Жэл соо хэды үдэр бэ, тэдыл гол мүрэнүүд уһаяа Байгалдаа асардаг, Байгал далайһаа Ангара мүрэн урдан гаража Енисейтэй ниилэжэ Хойто мүльһэн далайда уһаяа абаашана. Сүхэ, Хёлго, Шиилхэ, Амур мүрэнүүд наранай мандаха зүг тээшэ урдажа, Номгон далайда уһаяа шудхан абаашана.
Манай Байгал шадарай газар уһамнай, аглаг дайдамнай, агаар нарамнай ямар гайхамшаг гоё гээшэб! Иимэ арюун нангин Байгалай үмэнэхи газар нютаг дэлхэй дээрэ бэшэ хаанаш байхагүй!
Буряад арадай дээдын ехэ гайхамшаг гэжэ омогорхохо, бахархаха юумэн юун байнаб? “Абай Гэсэр” арадай оюун бодолой дээжэ зохёол байха зуураа, үеһөө үедэ дамжуулагдан ерэһэн эрдэни зэндэмэнимнай болоно. Буряад-монголшуудай соёлой, түүхын хүгжэлтэдэ үльгэр агууехэ удха түгэлдэр һуури эзэлнэ. Энэ үльгэр соо эртэ урдын хүн зоной байра байдал, тэдэнэй юун тухай шэбшэжэ, юун тухай бодолгото боложо ябаһан тухай, эхэ орондоо дуратай, түрэл арад зоноо хамгаалха хүсэл зоригтой ябаһан баатарнууд тухай, шэбшэлгэнүүд, магтаалнууд, үреэлнүүд, юушье оложо уншажа хужарламаар байдаг.
Хатан гэгшэ голдоо,
Хара далайнгаа захада,
Мөөрэн гэгшэ голдоо,
Мүнхэ далайнгаа эрьедэ,
Гурбан һайхан хатандаа
Гурбан һайхан аалинуудые
Барижа үгэхэ болобоб!-гэжэ лэ
“Тэнгэриин наран һайхан гү?
Түмэн-Жаргалан һайхан гү?
Огторгойн наран һайхан гү?
Урмай-Гоохон һайхан гү?
Алтан наран һайхан гү?
Алма-Мэргэн һайхан гү?”-гэжэ
Ямар ирагуу гоё үгэнүүд гээшэб, ямар баян хэлэн гээшэб! Буряад хэлэнэй баялиг энэ үльгэр соо байнал! Эсэгэһээ хүбүүндэ, үльгэршэнһөө үльгэршэндэ, аманһаа аманда дамжа дамжаһаар ерэһэн эхэ буряад хэлэмнай!
“Гэсэр” үльгэрэй түүрээгдэжэ эхилһээр 1000 жэлэй гүйсэһэн ушарта зорюулагдаһан фестиваль 1992 ондо эхилхэдээ, Эрхүү можын Нүхэдэй аймагай Хадаахан нютагһаа эхилһэн юм. Үльгэршэн Пеохон Петров Хадаахан нютагта 1866 ондо түрэһэн юм. Тэрэ арадай аман зохёол, баатарлиг үльгэр, туужануудые уянгатуулан түүрээдэг гэжэ хаа-хаанагүй алдар суутай байһан. Агууехэ үльгэршэн Пеохон Петровой түрэһэн нютаг Хадааханда 1992 оной зун Ангара мүрэнэй зүүн эрьеын зүлгэ ногоон газар дээрэ найман ханатай буряад гэр барижа табигдаа һэн. Шэнэхэн модоной үнэрөөр хангалтаһан гэрэй урдахана сэргэ бодхоогдоо бэлэй. Үндэһэн буряад хубсаһаа үмдэһэн үндэр наһатай үбгэжөөл урагшаа гаража, “Абай Гэсэр хаан” үльгэр уянгатуулан түүрээжэ эхилбэ.
Үльгэршэнэй магтаал дуунай аялгаар дуудуулһан мэтэ моридой түбэрөөн дуулдаад, Ангарын үндэр эрье дээгүүр гурбан шушууртай хүхэ номин туг намилзуулан, 33 баатарнуудаа дахуулан, Абай Гэсэр хаан зээрдэ мориёо хатаруулан, сэргэдэ гүйлгэжэ ерэбэ. Баатарнууд моринһоо буугаад, түүдэгэй галда Гэсэрэй тугаа арюудхаад, үльгэршэн Пеохон Петровой хүрэг ёһолон хүндэлбэ. Буряад ёһо заншалаа һайн мэдэдэг Леонид Ильич Николаев Гэсэрэй тугта мүргөөд, үльгэрөө саашань түүрээгээ бэлэй. Хүхэ мүнхэ тэнгэриин үнгэтэй Гэсэрэй тугай далбаа дээрэ гал, газар, наран гурбанай һүлдэ алталмал үнгөөр зураатай харагдана. Монгол бэшэгээр Гэсэр гээд нэрэнь бэшээтэй. Тугай гурбан шушуур ажамидаралай гол удхатай: гал, уһан, агаар.
Хадаахан нютагай Максим Михайлович Табитуев, эдир үльгэршэн Юрий Хабаев гэгшэд "Шоно баатар”, “Гэсэр” үльгэрһөө хэһэгүүдые хөөрэбэ. Улаан-Үдэһөө ерэһэн Семен Суманович Сонтохонов, Даша-Нима Санжиевич Дугаров гэгшэд үльгэр түүрээбэ. Буряад оронһоо ерэһэн айлшад Оһын аймагай Үбэсэ нютагта Аполлон Шадаевай түрэһөөр 90 жэлэй ойн баярта хабаадаа һэн. Саашань П. Тушемилов, П. Дмитриев үльгэршэдэй түрэһэн нютагууд Мэльхитэ, Закулей, Ворот-Онгой нютагуудта уулзалганууд болобо. Бооханай аймагай түб һууринда, эрдэмтэн Сергей Балдаевта, үльгэршэн Аполлон Тороевто зорюулагдаһан баярай уулзалганууд, концертнүүд боложо үнгэрөө һэн. Эхирэд-Булагадай аймагай түбтэ, Усть-Орда түбтэ, Хүхэнүүд һууринда үльгэршэн Маншууд Эмегеновые дурсан хөөрэлдэбэ. Маншууд Эмегенов эгээн үнинэй, эртэ урдын “Абай Гэсэр хаан” үльгэр түүрээхэдэнь,эрдэмтэн Цыбен Жамцарано бэшэжэ абаһан байна. Гэсэрэй хүхэ номин нангин тугые Алайрта, Бооханда, Оһада, Эхирэд-Булагадта, Баяндайда арад зон угтан хүндэлжэ, уяран үдэшэжэ байгаа һэн.
Гэсэрэй туг нара зүб тойрод, Байгал далайн зүүн бэе газар дээгүүр, Булган тала дайдаар намилзаһаар арад зондоо угтуулан ерэбэ. Яруунын газар уһан дээрэ улад зон олоороо нангин тугаа угтан байба.
Абай Гэсэр Богдо хаан Булжамууртын орон нютагтаа 33 баатарнуудтаяа ерээд, буряад арад зоноо абархаа, аршалхаа ерэһэн шэнгеэр һанагдажа, һүрдэмэ һайханаар, һүрөөтэй гоёор харагдаа бэлэй.
Үдэшэлэниинь Эгэтын-Адагай Соёлой Байшан соо “Абай Гэсэр” баатарлиг үльгэрэй 1000 жэл” гэһэн эрдэм-шэнжэлгын хуралдаан болобо. Буряад Республикын Министрнүүдэй Соведэй Түрүүлэгшын орлогшо Геннадий Манжуев хуралдааниие нээхэдээ, буряад арадые эблүүлэн нэгэдүлхын түлөө, буряад соёл, эрдэм, хэлэ бэшэгээ хүгжөөхын түлөө энэ ойн баяр боложо байна гээд онсолон тэмдэглэбэ.
1993 оной июниин 15-да Аргалиин дабаан дээрэ баярай оршондо Гэсэрэй Тугай угтамжа болобо. Агын тойрогто “Абай Гэсэрэй” 1000 жэлэй ойдо зорюулагдан һүр һүлдэтэй, гүн удхатай, буян хэшэгтэй баярай наадам үргэн дэлисэтэйгээр бүтээгдээ һэн. Бүхэ барилдаан, мори урилдаан, һур харбаан, үльгэр түүрээлгэн, ёохор хатараан, дуу дуулалдаан – Гэсэрэй 1000 жэлэй ойн баяр мартагдашагүй гоёор болоо һэн гээд мүнөөш болотор арад зон хэлсэдэг. Буряад, Алтай, Хакасси республикануудай, Москва, Санкт-Петербург, Киев хотонуудай түлөөлэгшэд, Хитадай Үбэр-Монголһоо, Япониһоо, Германиһаа айлшад ойн баярта буужа ерээ һэн. Баярай оршон байдалда нээлгын эхилхэдэ Абай Гэсэр 33 баатарнуудтаяа хүхэ номин Гэсэрэй Туг намилзуулан хазаар морёор нара зүб гүйлгэлдэн ерэхэдэнь, ямар буряад хүнэй зүрхэн түшэгэнөө үгыб даа!
1995 оной августын 1-2-то Дээдэ Онгостойдо буряад арадай эрдэни зэндэмэни “Абай Гэсэр” баатарлиг үльгэрэй аман үгөөр түүрээгдэжэ эхилһээр 1000 жэлэй ойн баяр болоо һэн. Мянган жэлдэ нэгэ дахин болоһон баяр наадан ямар гайхамшаг гоёор болоо гээшэб! Хүхэ номин үнгэтэй Гэсэрэй туг улад зоной зүрхэ сэдьхэлдэ баяр баясхалан асаран, һүр һүлдэ бадаруулан тэнгэридэ намилзажа байгаа бэлэй.
Хара хүсэнүүдые сараха, үнэн зүбые мандуулха, арадай амгалан тайбаниие сахиха, эбтэй эетэй ажаһууха – эгээл иимэ бодол зорилго эхинһээ адаг хүрэтэр батадхаһан “Абай Гэсэр” үльгэр агууехэ зохёол мүн!
Үльгэрэй гүн удха ганса буряад-монгол угсаатанай бэшэ, харин дэлхэй дээрэ ажаһууһан бүхы арадуудай эб найрамдалай буянта хэрэгтэ хабаатай үндэр удхатай ушар ябадал болоно.
Арад зоной ухаан бодолой гүн сооһоо бөөмэйлэгдэн мүндэлһэн, үльгэршэдэй уран дуулалгаар баяжа баяжаһаар энэ саг хүрэтэр ерэһэн гайхамшаг «Абай Гэсэр» үльгэрөөрөө бидэ буряад-монголшууд бахархаха ёһотойбди!
