СОРХОГТАНИ ХАТАН ТУХАЙ
Буряад хэлээр хэблэгдэжэ байдаг уран зохёолой болон улас түрын удхатай “Байгал” сэтхүүл уран зохёолшодой шэнэ бүтээлнүүдые, шажан мүргэл, уран урлаг, ойн баярнуудай литэ гэхэ мэтэ элдэб удхатайтай һонин толилолгонуудые 76-дахи жэлээ хэблэжэ, буряад арад зондоо дамжуулжа байна. Монголой уран зохёолшодой ирагуу найраг, уран зохёол һонирхон уншадагбди.
“Байгал” сэдхүүлэй 2019 оной 4-хи, 6-хи дугаарта Монгол Уласай иргээн хүндэтэ Долгорсүрэнтэй, мүн Иван Батуевтай “Байгал” сэдхүүлэй эрхилэгшэ Галина Хандуевна Дашеева-Базаржаповагай хэһэн асуудал харюутай хөөрэлдөөн толилогдоо бэлэй.
Долгорсүрэнэй наһанай нүхэр хүхэ нохой обогтой Журнайн Нүрзэд гэдэг хүнэй 6 наһатай байхадань, 1962 он багта маарамба лама Дэгжин Гэнгээ абгань “Алтан Дээдэ Үнэнэй аялгуу” гэжэ ном сээжэлдүүлһэн байгаа. Аманһаа аманда дамжан, 780 гаран жэлдэ хадагалагдажа байһан, өөрын обогтон соо үеһөө үедэ сээжэлдээд дамжа дамжаһаар мүнөө сагта ерэһэн ном болоно.
Угайнгаа хүбүүд соо хурса һонор ухаатай, абьяас бэлигтэй хүбүүе шэлэжэ абаад сээжэлдүүлдэг байгаа. Журнайн Нүрзэд 15-дахи үеын хүн уг гарбалайнгаа үбэгэ дээдэшүүлһээ сээжээр дамжуулһан номые, оршон сагай монгол хэлэндэ хүрбүүлэн, 2000 ондо хэблүүлжэ, эрдэмтэдэй үмэнэ дэлгэн табиһан байгаа. Энэ зохёолой мүнөө сагай хүнүүдтэ дамжуулха хэрэгтэ бүхы наһаа зорюулһан, асари ехэ ажал хэһэн Журнайн Нүрзэдэй нэрэ монгол түмэн мартажа болохогүй гэжэ һананаб.
“Байгал” сэдхүүлдэ толилогдоһон хөөрэлдөө уншаад, би ехэ һонирхожо, Монголой интернет соо һабагшалжа, һурагшалжа, уншажа, олон шэнэ юумэ мэдэхэ болооб. Мэдэхэ болоһоноо таанарта хубаалдахамни.
“Алтан Дээдэ Үнэнэй аялгуу”, “Хөх монголыг төрөөр бадраах хутагтай нэүрит засгийн алтан дээд үнэний аялгуу” гэһэн 3 боти номуудые Чингис хаанай зарлигаар Сорхогтани бэкини хатан зохёоһон юм. 1251 ондо Мүнхэ хаанай шэрээдэ һуухада, Сорхагтани хатан номой гол удхые түүбэрилэн хэлэжэ, захяа болгон дуудан хэлэжэ үгэһэн.
Сорхогтани хатан Хэрээдэй Ваан хаанай түрэһэн дүү Жахаа Гамбуугай басаган байһан. Чингис хаанай байгуулһан Хүреэ гэжэ һургуулида һураһан, засаг түрын жолоо бариха тухай ехэ һургаали үзэһэн, маша ехэ эрдэм номтой хүн байһан юм. Олон агуу шанарай дотор хамагай шухала шанар, хүнүүдые таажа мэдэдэг шадабаритай байгаа. Ухаатай басаган гэжэ Чингис хаан адаглаад, одхон хүбүүн Толуйдаа хатан болгожо абаһан юм гэхэ. Сорхогтани хатан тэрэ сагта Чингис хаанай дэргэдэ байһан Ехэ хуралай дарга байгаад, бүхы зүбшэл хэлсээндэ, шиидхэхэ асуудалнуудта оролсожо байһан үндэр болбосоролтой сэсэн мэргэн эхэнэр байһан юм. Сорхогтани хатан Мүнхэ, Хубилай, Хүлэгү, Аригбүхэ дүрбэн хүбүүдые түрэжэ, тэрэ хүбүүдээ бэлиг шадабаритай, оюун ухаатай, эрдэм болбосоролтой хүмүүжүүлһэн байна.
Үгэдэй хаанай 1232 ондо хүндөөр үбшэлөөд, үхэхэ туйладаа хүрөөд байхада, өөрэйнь шуһа мяханай түрэлэй хүнөөр ами наһанай андалдаан хэбэл һайн болохо гэжэ бөөнэрэй абарал буулгахада, Толуй Үгэдэй ахаяа абарха гэжэ амин голоо үргэжэ, тэнгэридэ халин ошоһон юм. Үгэдэй хаан мэндэ һайн болоходоо, Сорхогтани хатанда ехэ түрые, ёһо журамые сэдьхэн хүндэлһэнэй түлөө бэкини соло олгоһон юм. “Бэкини” гэжэ соло юун гэһэн удхатайб гэхэдэ, отог гарбалай тэргүүн заарин бөө удаган гэһэн удхатай юм ха. Сорхогтани бэкини хатан “Би хүбүүдээ эрын сайнда хүргэжэ, эсэгын һургааляар хүмүүжүүлхэб” гэжэ хэлэһэн байна.
Чингис хаанай хүбүүдэй дундаһаа Толуй хаанай үри һадаһад Монгол гүрэнэй түүхэдэ тон ехэ нүлөө үзүүлһэн гээшэ. Мүнхэ хүбүүниинь Ехэ Монгол уласай 4-дэхи хаан боложо һууһан. Хубилай хүбүүниинь Юань гүрэнэй ехэ хаан болоһон. Хулэгүү хүбүүн баруун Азида дайлалдажа, Хүлэгүүгэй хаанта улас байгуулһан юм. Аригбүхэ хүбүүниинь Ехэ Монгол уласай 5-дахи ехэ хаанда үргэмжэлэгдэһэн байна.
Сорхогтани бэкини хатан ирагуу найраг зохёодог байһан. “Чингис хаанай алтан аялгууны нюуса” гэжэ ном зохёоһон юм гэжэ түүхэ соо бэшэгдэнэ гэжэ профессор С.Даваахүү “Монголоо ярисан монгол” гэжэ сэнхир дэлгэсэй дамжуулгада хэлэнэ һэн. Эрдэмтэн С.Даваахүү “Монголой нюуса тобшоон” зохёолые хэн бэшэһэн бэ гэжэ тодороогүй, тэрэ үе саг тухай шэнжэлгэ хэхэдээ, Сорхогтани бэкини хатан нэрлэгшэ зохёолые бэшэһэн байхадааш болохо гэжэ һананаб гээд эрдэмтэн нэмэжэ хэлэнэ һэн.
“Алтан Дээдэ Үнэнэй аялгуу” номые шудалһан, шэнжэлһэн тухай хэдэн дамжуулга Монголой сэнхир дэлгэстэ нэбтэрһэн байна. Судлаашад энэ зохёол Монгол уласай түүхэдэ, уран зохёолдо, соёл гэгээрэлдэ, гүн ухаанай шудалалгада асари ехэ баялиг асарба гээшэ, эрдэм хүгжүүлхэдэ ехэхэн туһа болохо гэжэ тэмдэглэнэ.
Перевод на русский язык
Сорхахтани была младшей дочерью Джаха-Гамбу, брата Ван-хана. После окончательного разгрома кереитов (1203) Тэмуджин (Чингис-хан) отдал Сорхахтани в жёны своему сыну Толую, пребывавшему ещё в детском возрасте.
В 1226 году после смерти Джучи, кыргызские земли вошли в улус Толуя, но реальная власть в кыргызских землях оказалась в руках вдовы Толуя, Сорхахтани, она управляла кыргызскими землями вплоть до её смерти в 1252 году[5].
После смерти Толуя (1232) его брат каан Угэдэй, «питавший к его детям крайнюю привязанность», приказал передать все дела в улусе и войске Толуя Сорхахтани, «умнейшей в мире женщине». Рашид ад-Дин сравнивает Сорхахтани с Оэлун, матерью Чингис-хана: обе после смерти мужей сами воспитали своих детей, благодаря усилиям матерей дети достигли могущества. В одном, по словам персидского летописца, Сорхахтани оказалась более стойкой, чем Оэлун. Мать Чингис-хана впоследствии вышла замуж за Мунлика, Сорхахтани не подчинилась указу Угэдэя, намеревавшегося выдать её за своего сына Гуюка.
Сорхахтани отправила своего старшего сына Мункэ к Бату, старшему в роде. Бату отказался от предлагаемого ему хаанства и предложил возвести на престол Мункэ.
Будучи христианкой несторианского толка, Сорхахтани тем не менее оказывала покровительство и мусульманам. Она пожертвовала тысячу серебряных балышей на строительство медресе Ханийе в Бухаре и приказала, чтобы известный шейх Сейф ад-Дин Бахарзи был его попечителем. Также она купила несколько деревень и отдала их в вакф на это медресе.
Сорхахтани оставила после себя добрую память. Согласно Рашид ад-Дину:
«Соркуктани-беги была весьма умной и способной и возвышалась над женщинами [всего] света[3].
