http://mungen-tobsho.com/wp-content/uploads/2023/01/DSCF4317-347x260.jpg" alt="" width="347" height="260" class="alignnone size-medium wp-image-9721" />
Һээр заhаха, тэрэниие хуха сохихо гуримууд гэжэ байдаг: Манай Буряад орондо заншалта мал ажал дэлгэрэнги, тиимэhээ хуха сохигдохо ёhотой hээр гээшэнь ехэнхидээ үхэрэй, адуунай байhан юм. Монголдо үшөө тэмээнэй hээр гээд байха. Һээр гээшэ гуримайнгаа ёhоор үүсэ гаргаhан гэрэй эзэнэй гэжэ тоологдодог. Үүсэ гаргажа, түрүүшын шанагдаhан мяханай дунда заал hаа hээрынь оруулагдадаг гуримтай байhан юм. Үүсэ гаргахада хамhалсаhан хүбүүд, энэ үедэ орожо ерэhэн айлшаншье барандаа тэрэ hээрээ хуха сохижо гараха ёhотой. Ушар юуб гэхэдэ hээр хуха сохигдоол hаа энээхэн үүсэ болоhон малай hүнэhэн hаадгүй ябажа, шэнэ түрэлөө түргэн олохо, үгышье hаа дахин мал hүрэгтөө шэнэ түл боложо эрьехэ, тиигэжэ энэ айлай мал адуун үдэсэтэй, үрэhэ таhархагүй гэhэн удхатай.
Шанажа гаргаhан hээр заhаха гэжэ байдаг. Тиигэжэ гэрэй эзэн энэ hээрээ залуу хүбүүдэй нэгэндэ барюулдаг, тэрэнь абажа, hээрэйнгээ сула мяхые отолжо, бэшэнэйнгээ ама хүрэхын тухайтай, табаг дээрэ табяад, яhан дээрэнь зааханшье мяха үлээнгүй ялайтар мүлжөөд, сэбэрлээд, гэрэй эзэндэ бусаажа үгэдэг. Гэрэй эзэн hээрээ абажа, толгойдонь байhан хоёр шэхыень нугарhанай нүхэнhөө халта газаа тээгүүр таhа сабшаад, толгойhоонь дээшэ альгаараа адхаад, эрхы хургаяа эшэ дээгүүрнь дээшэнь тэниилгээд, тэрэнь хаана хүрэнэ, тэрэ газараарнь таhа сабшадаг. Тиигэжэ hээрэй эшэ богони боложо үгэнэ. Сабшаhан газарайнгаа хурса захануудые хутагаараа мүлижэ, хүнэй адахагүй болгоод, тэрэл анхан шэлэhэн залуу нүхэртөө: «Зай, залуу нүхэр, шамбай шиираг баатар, энэ гаргаhан малайнгаа түрэлые олгыш даа», – гээд барюулдаг. Дүтын зон hаа «ши» гэжэ хандаа бэзэ даа, «та» гээдшье хандахада хэн хорихоб, энэмнай хүндэлhэн гурим ха юм. Эхин дээрээ ямаршье хэлсээ, гуримгүй, hээрээ абаад лэ, тэрэл улаан гараараа сохихо. Хухалаа hаань баяр болохо, хүнүүд хухархай hээр абажа шэнжэжэ үзэхэ, «энэш химэ ехэтэй, хэбэрэгхэн hээр байба, үгышье hаа нимгэн химэтэй, шангахан hээр даа…» – гэхэ мэтээр хөөрэлдэдэг бэлэй. Тэрэ хүнэй hээрээ хухалаагүй hаа, тэндэ hууhан бэшэ хүбүүд абажа сохидог, олон ушарта эндэ сугларhашуулай хэнииньшье хухалангүй гараха гэжэ байдаг ха юм даа. Тиигэбэл гэрэй эзэн ороhон гараhашуулда энэ hээрээ дурадхадаг, хэн нэгэн заал hаа хухалжа гарадаг.
Олон ушарта оройдоошье хухархагүй hээр гэжэ дайралдадаг. Һээр шаалган гээшэ зоной наадан боложо тодорбошье, гэрэй эзэнэй hанааень зобоодог, нааданай гурим баримталан тэрэ hээрээ «мүнгэтэ hээр» гэжэ соносхоод, өөрөө гурим тогтоожо, нэгэ гү, али гурба сохихо, энэнь тэды мүнгэтэ гэжэ, өөрөө тэрэ мүнгыень нэгэ сондой соо хээд, хухараагүй hээрээ, хатажа хэбэрэг болошохогүйнь түлөө, түйсөөр дүүрэн сайн шиигтэй шаара хэжэ, тэрээн согоо hээрэйнгээ эшыень толгойдонь хүрэтэр хээд, ороhон айлшан бүгэдэндэ дурадхажа hуудаг. Олон хүнүүдэй сохижо хухалаагүй hаа, мүнгэнэйнь тоо ехэл боложо байгаа бэд даа, hүүлэй hүүлдэ хэн нэгэн хухалжа, баяртай гэрэй эзэн сондой соо сугларhан мүнгэ, өөртөө хахадшье сагаа абангүй, тэрэ хүндэ барюулдаг, тосхон соогуур, дүтэ нютагуудhаа тэндэ, тэрэ айлайда «мүнгэтэ hээр» байна гэжэ дуулаад, (энэньшье заатагүй дуулдаhан лэ байха) сохихо гэжэ зорюута ерэдэг байhан юм.
Өөрөө хүдөө тосхондо малшын бүлэдэ эрэ болоhон хадаа, анхаржа ябаhанаа бэшэбэб. Тиихэдэ эндэ нэгэ асуудал гараба. Оройдоошье хухараагүй hээрээ яаха, хаана хэхэ болоноб? Энээн тухай мэдэхэгүй байжа, Захааминай аймагай Сагаан-Морин тосхоной үндэр наhатан Буда-Жаб Жимбеев Долгор-Жаб Аюшеева хоёрhоо асуужа ошоhомни, тэдэмни баhа мэдэхэгүй байшаба. Тиимэ юумэ дуулаагүйбди гэбэд. Гэбэшье hээр сохихо гээшэ шамбай бар хүсэнэй бэшэ юм, оньhон, арга дүрэ хэрэгтэй гэжэ хэлээ. Сагаан-Мориндо урдандаа (1920-дохи онуудаар) Шойдоной Миларай Данзан гэдэг Санагаhаа гэрлэhэн, тэрэ хүгшэниинь олоороо суглараад хухалаагүй hээрыень, тэдэ зоной нюдэн дээрэ, ара нюргандаа улаан гараараа гансаха сохёод хухалжархиhан юм байха. Нэгэ үедэ hээр сохилгон гээшэ огтолон болишоhон үе байгаа гэжэ Буда-Жаб үбгэн хөөрэнэ. 1950-аад онhоол дахин hээр сохижо эхилhэн юм байха. Энэ ушарай тайлбариие би тааhан хэбэртэйб – дайнай үедэ, дайнай hүүлээршье hээр сохижо байха эрэшүүлшье гэжэ хомор байжа болоо, теэд сүлөө забыньшье хаанаhаа байба гээшэб даа…
