Здесь можно прочитать на русском языке: Моему деду посвящается...
Хориин аймагай Тээгдэ нютагай 79 наһатай ажалай ветеран Митыпова Дара Аюшеевна хүгшэн эжынгээ хөөрөөе Улаан-Үдын 1-дэхи дунда һургуулиин һурагша Бэлла Улзытуева хадуужа абаба.
х х х
Хабтагай нэлэнхы талаар бэшэ тайга соогуур хадаа бурьялжа, бусалжашье байхань hанаанда үгы, аажам номгон, зогсошоhон мэтэ гэхэдэ арайшье тиимэ бэшэ, юрэ нэгэл аяараа урдажа байдаг Хүрбэ голнай. Энэ голойнгоо эрьедэ ухаа орожо үндыhэн, тэрээхэн ойн соорхой мэтэ Тээгдэhээмни бэшэ ондоо дэлхэй юртэмсэ үгы, эндэхэнээл мэдэхэ таниха зонойнгоо шарай хаража, нэгэл адли багашуул сугларан, наадаhаар ябаhан хаhамнай бэлэй. 1943 оной зун. Гол соогоо үдэрөө барадаг бидэ гэртээ эрьежэ ерэхэ гээшэеэ гэдэhэнэйнгээ дохёогоор алдангүй, гүйгөөд лэ ерэхэш, дайнай үедэ элбэг юумэ гээшэмнай хаанаhаа байба гэбэш, тиибэшье зунай сагта тараг, хүрэнгэ,.. ёпоошхын хухархай үшөө бии hэн.
Хаанаhаа гэнтэ бии болоhон юм агшаб, нэгэ ута сасагуудтай тэбхэр хээтэй пулаадтай бэлэйб. Минии эгээл дуратай гоёлоймни хубсаhан тэрэл байгаа, айхабтар hайрхуу hэн хаб гэжэ мүнөө hанадагби. Манайхинай ажалайнгаа забhарта гэртээ суглархадань, тэрээхэн пулаадаа олон янзаар үмдэжэ гэртэхинээ хүхеэхэш – толгойдоо үмдэхэш, дала мүрэ дээгүүрээ нэмэреэд урагша хойшоо гэшхэлхэш, үгышье hаа нарин матаргайгаа тойруулжа хоёр үзүүрыень уяад, пулаадаа доошонь hанжуулхадамни эгээл манай нютагай шэмээшэг hамгадай мэтэ ута самса болоод, сасагуудынь шала дээгүүр шэрэгдэжэ ябаха…
Нэгэтэ, наратай халуун үдэрэй тэнhээ үлөөд байхада, тэрэл голойнгоо эрьеэр «ажалдаа» ябаhанаа гэртээ ерээд, орохоо ябатараа газаа, үүдэнэй хажууда богоо хаядаг газарта пулаадайнгаа сасагуудай хэбтэхые харажархёод: «Хэн энэ пулаадаймни сасагуудые тайража хаябаб?!» – гэжэ хашхарhаар гэртээ гүйжэ оробоб. Гэр соо хон жэн. Эндэмни юум даа, нэгэл аюултай юумэн тохёолдоhон шэнги, орожо ерээд балай hүүхиржэшье баймаар бэшэ, нэгэл жэгтэй байдалай үхибүүн ухаандамни нэбтэржэ ороhондол, гэр соо hууhашуулаа нэгэ нэгээр шарайшалан, абяагүй болоод байшабаб. Эжы,.. аба,.. хүгшэн эжымни,.. барандаа, гэнтэ тэнгэриин дуун шэнги орожо ерэhэн намайгаа түрүүшынхиеэ хараhандал, хараад hуунад. Байд гээд хүгшэн эжымни, энэ абяагүй байдал таhалжа:
– Абашни дайнда мордохонь… Пулаадыешни абадашни сабхиин орёолто болгожо хэршээбди…
Абяагүй шагнаад hууhан абамни, намайе гарhаамни хүтэлжэ бэе тээшээ асараад, үбэр дээрээ hуулгажа хэлээ бэлэй:
– Дайнhаа бусажа ерэхэдээ хүүхэндээ шэнэ, гоёхон пулаад асархаб. Эжынэрэйнгээ үгөөр, томоотойхон, абаяа хүлеэжэ байгаарай...
Тээгдэhээ гараад, хайшаашье hаа, ондоо газар нютагууд руу зориhон зон заал hаа нара шэнгэхэ зүг руу – баруун тээшээ, Тахяашын хойгуур зүглэдэг, энээниие би hайн мэдэхэб, Тахяашын бариса эндэ дүтэхэнэ ха юм, харин хайшаа ошодогыень, тэндэ, саанань, юунэйшье байдагые, холо юм гү, дүтэ гү, бү мэдэе даа… Газаамнай тэргэ моритой хэдэн хүнүүд бии боложо, тэдэ зоноор абамни тэргэ дээрэ hуужа, боожошон мориёо тэрэл баруун зүг руу залабал даа. Наран үдэшэ тээшээ, баруун хяра дээгүүр мододой оройнуудые халта шүүрэн hагад, орошохо аад лэ, юушьеб хүлеэhэн мэтэ үлгөөтэй. Тэрэ-үү холохоно посхоодой үүдэн хүрөөгүй ябаhан тэргын сахаригhаа юм гү, али моридой туруунhаашье юм бэзэ, дэгдэhэн харгын тооhон hалхигүй намдууда хөөрэн манаржа, саанаhаань туяарhан наранай элшэ тооhон соогуур нюдэ руу сохижо, улайран бусалhан утаа руу мори тэргэ ороhон шэнги болоод, даамайханаар харагдахаа болин хайлажа, тэндээ үлэшэбэ гэжэ ухаандамни ороод лэ,..
– Аба-аа! – гэжэ айхабтар шангаар шашхан hүүхирээд, тээ тэндэ, мори тэргын хайлажа үлэшэhэн посхоодой үүдэн тээшэ гүйшэбэб. Yүдэн хүрөө тооной ябахадамни эжымни хүсэжэ ерээд, барижа байлгаба. Тооhон шэнгэржэ, эгээл энэ багаар хайлашаhан мори тэргэ, тэргэ дээрэхи хүнүүд үгы, гэнэн үхибүү мэхэлhэндээ зэмэтэй юумэ шэнги тугаарай тээ тэндэ үлгөөтэй байhан нараншье хярынгаа саагуур хоргодошонхой, тойроод хон жэн…
Дайн. Тэрэ үедөө үргэлжэ хүн бүхэнэй аман дээрэ ябаhан энэ үгые юуншье гэжэ ойлгохо ухаангүй маанарта тиишээ, баруун тээшээ, Тахяашын барисаhаа сааша хаанаб даа, боложо байhан үйлэ хэрэг гээшэ ха, гэбэшье энэ үгын саана ямар ехэ зоболон байдаг юм гэжэ одоол hайса бэе дээрээ мэдэрээбди даа. Дайнай үеын хүүгэдтэ жаргалтай, наадатай хаhашье гэжэ байгаагүй, хара эртүүр ухаамнай ехэ зоной ухаагаар бүрилдэжэ, ехэ зоной хэлээр хэлэдэг бологдоо. Илангаяа үбэлэй үедэ хүндэ hэн даа – хоол, хубсаhан хомор, адуу мал хаража байгаад, амандаа эдихэ эрхэгүй байhан үе. Шонын элбэгые хэлэхэ гүт? Ехэшүүлнай адуугаа манажа хонохо, манаhаар байжа тэдээнээ шонын аманда алдаха, буушье гэжэ байхагүй, газаагаа хааhан хониндошни добтолхо, гэртээ үлэhэн хүүгэд нохойнуудай абяагаар газаашаа гаража, шононуудаа айлгаха hанаатай сабхан, хүнэг наншахаш, ямар тэнэг шоно сабхан тоншожо байhан шамhаа айгаад тэрьедэхэб даа, нохойн hайгаар хониёо абараа hаа абаржа, үгышье hаа шонош абахаяа абаад лэ талииhан байха. Шонын аманда ороhон хонин hэегүй ошоо юм бэд даа, харин шонодо дарагдаhан адуунай, үхэрэй hэе үлөөд хэбтэхэ, малай эмшэд, ноёд ябахадаа энэ hэе заатагүй галдаха эрилтэ табиха, хожомынь ерэхэдээ хаана яажа галдабат гэжэ ошожо үзэхэ. Шонын дараhан hэе эдихэ тон хорюултай байгаа. Гэбэшье ноёдой ошоhон хойно тэрэ hэеынгээ зарим хубииень абаашажа галдаад, нүгөө заримыень асаржа эдеэд лэ байхаш. Хүн малай hэе эдеэд үхэбэ гэжэ дуулдаагүй hэн даа. Тэрээнhээ гадуур үргэлжэ тайга соо байрлаhан манай нютаг тойроод дайнhаа болон али элдэб зэмэ хээд тэрьедээшэд гэжэ бии болоод, тэдээнhээ ехэ багагүй шоноhоошье дороор айхаш. Дайнай дүүрэhэн хойно энээн тойронхи hүүлшын оргодуулнууд баригдажа тушаагдаhан гэдэг. Yлэн хооhон, даараха гээшэш үзэгдөө, зундаа үшөө барагтай hэн. Нютагаймнай хилар Котька гэдэг үбгэн загаhа барижа маанарые эдеэлүүлхэ…
Энэ мэтээр дайнай үеын жэлнүүд үнгэржэл байгаа. Абаhаамнай хуушан монголоор бэшэhэн гурбалжан бэшэгүүд ерэжэл байгаа… Хэдыдээшье юм агша hэм, тэрэ гурбалжан бэшэгүүднайшье ерэхэеэ болишобо… Нэгэтэ эжынгээ нэгэ тэбхэр саарhа баряад уйлажа hуухада, хажуудань ошобоб. Эжымни, баарhан даа, бинь арайл бага байба хаб даа, намдаа юуншье гэхэеэ ойлгожо ядан hууhанаа:
– Мухаа, абамнай ерэхэеэ болёо,.. – гээ бэлэй.
Юушье ойлгоогүй би, эжыгээл хайрлаhандаа бэзэ, юуншье гэжэ дуугарбагүйб, эжыгээ мүшхөө-мүрдөөгүй, өөрынгөө бодолдо абтан абяагүй байхадаа, абадаа дотороо сухалдаадшье абаа гээшэ hэн хаб:
– Али дайнhаа бусажа ерэхэдээ хүүхэндээ шэнэ гоёхон пулаад асархаб гээ бэшэ hэн гү? Абын ерэхээ болёо хада хэн намда шэнэ пулаад асарха болоноб? Хэншье асархагүй. Шэнэ гоёхон пулаадтай болохомнишье болигдобо…
Yхибүүн наhанайнгаа найдалай хосорходо ехэл удаан соо зүрхэндөө нэгэ ехэ шархатай ябагдаа, хожомынь, юу хээ болгоохо, тухайлха болоходоол, абаяа, баhал абяагүй, дотороо хүлисөө бэлэйб…
Орой, 1970 гаран онууд болотор байhан абын тэдэ бэшэгүүдые, хуушан монголоор уншаха хүн байха бэшэ гээд, эжымнай галдажархиhан юм…
Хэзээ hэм даа, хоёр гурбан жэлэй саана ха, республикын ниитын эрхэнүүдые хамгаалдаг яаманhаа Митыпова Дара Аюшеевна Белоруссиин хилэ дээрэ эсэгынгээ хүүртэ ошохо аргатай, замайнь гаргашануудые бидэ өөр дээрээ даажа абанабди гэжэ дуулгаhан аад, абяа аниргүй үгы болошоо. Абынгаа хүүр дээрэ Тээгдэ нютагайнгаа шорой абаашажа табихаб гэжэ айхабтараар hэгшэжэ хүлеэhээр үлэгдөөл даа… Түрүүн, абымни дайнда мордоходо, тэрэ посхоодой үүдэндэ зогсоогоо hэн, мүнөө намайе хоёрдохиёо зогсообо… Яахаб даа, гэбэшье үхибүүдни ошоод ерээ ха юм…
Белоруссиин дэбисхэр дээрэ Улаан армиин хэды олон сэрэгшэдэй хүүрнүүд тэндэхи зоной нарин харууhан доро байдаг байгаа юм. Минии абын хүүр нэгэ тосхондо баhал тэды шэнээн харууhан доро байгаа гэжэ үхибүүдни ерээ hэн. Абын сэрэгтэ мордоhон ушар, тэрээхэн орёолто болоhон сасагтай тэбхэр хээтэй пулаад тухай, пулаад абаад ерэхэ абаяа минии яажа хүлеэhэн тухай үхибүүдэймни хөөрэхэдэ, тэрэ нютагай сельсоведэй ажалтад тэбхэр хээтэй, сасагтай сагаан пулаад абымни хүүр дээрэ байгаад, «…абаашагты, абынь бэлэг басагандань барюулагты», – гэжэ үгэhэн байгаа…
…Юушье хадаа абынгаа бэлэгтэ – сасагтай hайхан пулаадта хүртөөб даа, үхибүүдэйм тэндэhээ намдаа асарhан энээхэн пулаадынь мүнөө эгээл үнэтэй бэлэгни гээшэ, ...абымни бэлэг…
Номинация: Лучшее сочинение
Бэлла Улзытуева,
ученица 4 класса средней школы №1 г. Улан-Удэ.
МОЕМУ ПРАДЕДУ ПОСВЯЩАЕТСЯ...
Моей бабушке, Даре Аюшеевне Очировой (Митыповой) было 7 лет, когда её отец ушел на войну. В середине августа 1941 г., вечером, прибежав с речки, домой, мама увидела под крыльцом кисточки от своего красивого клетчатого платка. Это была единственная дорогая вещь. Дара заплакала и с криком забежала в дом “Зачем разрезали платок?!”. Все молчали. Через некоторое время бабушка сказала “Дара, твой отец уходит на войну. Мы разрезали твой платок ему на портянки. Папа привезет тебе новый красивый платок…» Вечером того подъехали три подводы. Телеги были выкрашены в зелёный цвет. Гужевой транспорт военкомата Хоринского аймака. Мужчин усадили. Прощание. Маленькая Дара в надежде, что её возьмут с собой, со слезами побежала за отцом до самой поскотины. Там её поймала мать. В лучах уходящего солнца, сквозь пыль, казавшуюся оранжевой подводы уходили. Больше отца она не видела.Зундыма Найдановна, наша бабушка, проводив мужа на фронт осталась с тремя детьми. Ей пришлось сполна хлебнуть горя, как и многим матерям и жёнам. По утрам она доила коров на колхозной ферме, днем работала на лесосплаве, а ночами стерегла табун. Дома с детьми оставалась её старенькая мать. От мужа время от времени приходили весточки с фронта. В 1944 г. пришла похоронка. Прошли годы. Моя бабушка Дара выросла выросла, выучилась, создала семью и вырастила с мужем пятерых детей.
Спустя 69 лет после гибели деда, наша семья поклонилась могиле деда…
В июле 2013 года, дети Дары Аюшеевны Очировой (Митыповой) и Зинаиды Аюшеевны Гомбоевой (Митыповой) сделали запрос через военный комиссариат Республики Бурятия военному комиссару Республики Беларусь с просьбой указать место захоронения своего деда – Аюшеева Митыпа Аюшеевича. И вот Вооруженные силы Республики Беларусь в лице военного комиссара подполковника А.П.Дашкевич отвечают, что в ходе проверки установлено: Аюшеев Митып Аюшеевич, 1905 г.р., уроженец улуса Ойбонт Хоринского района Бурят-Монгольской АССР, погиб в бою 02.02.1944 г. и похоронен в братской могиле № 3948 д. Сыщицы Крюковичского сельсовета Калинковичского района Гомельской области Беларуси.
В июле 2013 г. дочери Дары Аюшеевны – Татьяна Бадмацыреновна Бардаханова и Любовь Бадмацыреновна Цыренжапова с внуком Санжи- Сурэном посетили могилу деда в республике Беларусь.
Деревня Сыщицы расположена в Полесье, в гомельских лесах. Зима 1944 г. у Советской армии была временем активных наступлений по всем фронтам. Верховным командованием был дан приказ – освободить пленных из концлагеря «Озаричи» любой ценой. Две недели здесь шли жуткие кровопролитные бои. Концлагерь «Озаричи» был единственным в оккупированной фашизмом Европе лагерем, где узники -мирное население более 50 тыс. человек, содержалось в болоте в холодное время года, без крова, тепла и пищи. Узников преднамеренно заражали тифом, чтобы эта болезнь перекинулась на солдат Советской Армии, которые освобождали эти территории и в окрестностях Сыщиц на каждом шагу появились могилы наших бойцов. В братскиой могиле в деревне Сыщицы похоронен наш дед Аюшев Митып Аюшеевич.
Найдя фамилию деда на могиле воинов, поклонились, завязали синий хадак, положили горсть бурятской земли на могилу, поставили ритуальный огонь «зула», зажгли «санзай», и терпкий запах богородской травы «ая- ганга», с берегов родной Уды начал курится над могилой нашего деда. Галина Антоновна Пантелеенко, глава с.Сышицы, отправила в подарок двум дочерям погибшего солдата – Даре Аюшеевне, Зинаиде Аюшеевне красивые, вышитые с любовью белорусские рушники. И получилось так, что спустя долгие годы, отец – солдат как бы, отправил своей дочери из далёкой Беларуси обещанный в 1941 году подарок.
Из истории мы знаем, что Белоруссия была почти полностью разрушена войной. Но, сегодня, Республика Беларусь цветёт и развивается, строятся дома и дороги, и самое главное – белорусы помнят и свято чтут память погибших солдат – освободителей.. Низкий поклон всему белорусскому народу.
И снова поклониться
Наша семья мечтает ещё раз побывать в республике Беларусь, с нашей бабушкой Очировой Дарой Аюшеевной, чтобы она поклонилась могиле своего отца. Наверное, только светлой памятью мы, живущие сегодня, и можем отблагодарить тех, кто самоотверженно сражался за свободу нашей Родины.
Номинация: Лучшее сочинение
Автор Бэлла Улзытуева,
ученица 4 класса средней школы №1 г. Улан-Удэ.
