Гомбо Цыбикович тэрэ үни хада Сталинтай хөөрэлдэхэдөө, сошоһон гайхаһанаа мартаагүй, дурсан гэхэдээ, дахяад сэдьхэлээ хүдэлгэн хөөрөө бэлэй. Энэ ушар тухай хаанашье уншаагүйб. Хаанашье хөөрөөгүйб. Хэн бэ даа дуулаһан, мэдэһэн хүн байгаа бол, манай сониндо бэшээрэйгты
Залуу ябахадаа, Буряадай гүрэнэй оперо ба баледэй театрай директор Дамдин Шарапович Яхунаевай приёмнын секретаряар хоёр жэл тухай хүдэлһэн хүм. Дамдин Шарапович Агаһаа ерэһэн намайе хайрлаад, ажалда абаа һэн. Дом актёра гэдэг гэртэ жаахан байра үгөө. Ород хэлээр пулпал гэжэ дуугарха, хүдөөһөө ерэһэн, хотын зоной харахада, гайхалай хүн байһан байгаа гээшэ хаб гэжэ мүнөө һанагшаб. Гэбэшье хэхэ ёһотой ажалаа жэншэдгүй хэдэг байгааб. Ородоор түргэн тоншохо, ород бэшэгтэ бэрхэ байгааб, иимэ-тиимэ ажал хэгдээ гэхэ мэтэ ажалай тоосоо бэшэхэ, ородоор саарһа суурһанай ажал хэжэ шадаха болоод, жэншэдгүй бүтээхые оролдодог байгааб. Хоёр хүбүүдэйнгээ хоолой тэжээхын тула үдэшэлэн билетёр гэжэ ажал хэдэг байгааб. Һунгамал урлалай хүгжэмтэ зүжэг соносодог, балет харадаг болооб. Энэмни намда олдошогүй ехэ олзо баялиг болоо һэн!
Энээн тухай хэндэшье хөөрөөгүйб...
Сүлөөгүй ажалаа хэжэ байхада, Соёлой яаманһаа Гомбо Цыбикович Бельгаев ерэдэг һэн. Юуб даа шалгахаяа ерэхэ. Намтай буряадаар хөөрэлдэхэ дуратай байгаа. Өөрөө заха үзүүргүй ута һонин юумэ хөөрэхэ. Шагнаха забда намда байхагүй. Ажалдамни һаалта хэнэт гэжэ хэлэхэ бэшэб. Мүнөө гэдэргээ эрьеэд һанахадамни, ямар һонин юумэ хөөрэдэг байгаа гээшэб! Нэгэ хөөрөөень олондо дамжуулан, заабол хөөрэхэ ёһотойб!
- Хатуу шэрүүн саг байгаа. Үглөөгүүр ажалдаа ерэхэдэмни, хэн бэ даа түрмэдэ хаагдаһан байха. Үглөөдэр хэн ажалдаа ерэхэб - мэдэгдэхэгүй. Жаахан хайрсаг соо һэлгэхэ хубсаһа, эжынгээ нэхэһэн нооһон оймһо, нюур гараа угааха хэрэгсэл, алшуур гэхэ мэтые түрмэлхэ болоо һаа гээд, бэлдээд ябадаг байгааб. Кремльтэй сэхэ холбодог телефоной хажууда хонходоно аа гү гэжэ ээлжэлээд һахидаг байгаабди. Дайн боложо байгаа. Нэгэтэ һүни хонхо наярба. Һүрэжэ бодоод, ягдагар зогсоод лэ хонходо харюусабаб. Сталин багша аалихан аад, яб-саб хоолойгоор дуугарба- Аппарадай хажууда Сталин.
- Нүхэр Сталин, би Таниие соносожо байнаб!
- Буддын шажантанай дасан байгуулха тухай шиидхэбэри абтаба. Танкнуудай колонно бүтээлгэдэ хэн эгээн ехээр мүнгэ үргөө бэлэй?
- Буддын шажанай лама Лубсан-Нима Дармаев.
- Тэрэ хүниие энэ хэрэг бүтээлгэдэ толгойлогшоор табигты. Тэрэниие засаг түрэдэ хандалгатай бэшэгтэйгээр Москва эльгээгты.
- Бүтээхэбди, нүхэр Сталин.
Һэгээ оротороо, үшөө зогсод гээд, гайхааб. Сталин энэ ехэ СССР гүрэн соо танкда хэн ехээр мүнгэ үгөөб гэжэ мэдэдэг байгаа гээшэл. 1418 үдэр һүнигүй үргэлжэлһэн дайнай нэгэ һүни аяар холо байһан Буряад орон руу хонходоод, дасан бариха болообди гэжэ хэлэхэдэнь, баярлаһандаа нюдөөрни нулимса гүйжэ байгаа һэн, - гээд, Гомбо Цыбикович тэрэ үни хада Сталинтай хөөрэлдэхэдөө, сошоһон гайхаһанаа мартаагүй, дурсан гэхэдээ, дахяад сэдьхэлээ хүдэлгэн хөөрөө бэлэй. Энэ ушар тухай хаанашье уншаагүйб. Хаанашье хөөрөөгүйб. Хэн бэ даа дуулаһан, мэдэһэн хүн байгаа бол, манай сониндо бэшээрэйгты.
ЛУБСАН-НИМА ДАРМАЕВ ТУХАЙ
Анхан Гэдээн-Нюга гэгдэдэг байһан аад, мүнөө Доодо Бургалтай гэжэ нэрлэгдэдэг нютагта хорчид уг гарбалтай Цэрэнэй Дармажабай бүлэдэ 1890 ондо Лубсан-Нима хүбүүн түрэһэн байгаа. Һүбэлгэн хурса, ухаансар хүбүүн долоотойдоо Сартуул-Булагай дасанда Буддын шажанай һургуулида орожо, шойрын гүн ухаанай ном шудалжа, удаа дараалан «гэбшэ», «габжа» нэрэ зэргэтэй болоо һэн. Удаань Сартуул-Булагай дасанай шэрээтээр һунгагдаһан юм. 1937 оной шэрүүн саг ерэбэ. Лама хадаа ангиин дайсан гэжэ нэрлэгдээд түрмэлэгдэжэ, Улаан-Үдэ-Наушки түмэр харгын барилгада ажал хэхэ болобо. Хүйтэ нойтонһоо, хүшэр хүндэ ажалһаа бэень муудажа, шабар соо унашахадань, харуулшад тэрэниие үхөө гэжэ тоолоод, харгын хажуу тээшэнь түлхижэрхиһэн байгаа. Дээдэ Ториин Гомбожаб Сосотаров талаан болоходо, Лубсан-Нима ламбагайн ёолохые дуулаад абарһан юм. Тиигэжэ үндэр уулада абаашажа, газар малтаад, хүнэй нюдэндэ харагдахагүй нюуса байра түхеэрээ һэн ха. Лубсан-Нима ламбагай тэндэ гурбан жэл хоргодожо байгаа. Гэнтэ Нянтай Чойдоков ангуушанда мэдэгдэхэдээ, «намайе абаашажа тушаадаг газарта тушаа, юун болоноб - бурхан мэдэнэ» гэжэ хэлээд, түрмэлөө һэн. 1944 ондо ламбагай түрмэһөө табигдажа, нютагаа ерээ бэлэй. «Бурят-Монголия» гэһэн нэрэтэй танкнуудай колонно барилгада арад зонһоо хандиб суглуулгада эдэбхитэй хабаадаһан байгаа. 1944 ондо Лубсан-Нима Дармаев түрүүтэй бүлэг ламанар Москва хото ошожо, Сталинтай уулзаһан байна. Буддын шажанай дасан бариха даалгабаритай ерээд, Ивалгын дасан барихын тулада ямар ехэ ажал хээ гээшэб! Модо шулуу отолхо хэрэгтэ Лубсан-Нима ламбагай өөрөө оролсодог һэн. Буряад оронойнгоо нютаг бүхэндэ улад зоноор уулзажа, модошо, түмэршэ, мүнгэшэ дархашуулые бэдэржэ олоод, дасанай барилгада хабаадуулдаг һэн. Ивалгын дасанаа нэгэ жэлэй туршада бодхоогоод, досоохииень шэмэглэхэ ажал хэһэн байна. Эсэгын дайнай һүүлээр хатуу саг байгаашье һаань, буряад арад зоной, олоной туһаламжаар Ивалгын дасан бүтээгдээ, ламанарай ажаһууха гэрнүүд бодхоогдоо, аймаг бүхэнһөө мүргэлшэдэй хонохо, хооллохо гэрнүүд баригдаа һэн.
СССР-эй Буддын шажантанай түбэй түрүүлэгшээр, 17-дохи Хамба ламаар 1946 ондо Лубсан-Нима Дармаев һунгагдажа, арбан жэлдэ Хамба ламын сэнхиидэ заларһан. Энэ хугасаа соо Буддын шажанай нэрэ хүндэ үргэһэн Лубсан-Нима Дармаев Дармаа Хамба гэжэ нэршэһэн юм.
Энэ тушаалһаа болихом гэжэ өөрөө мэдүүлгэ бэшэжэ, 1956 ондо Дармаа Хамба лама нютагаа бусажа, Цыренов Чагдар дүү хүбүүндээ үргүүлжэ, 1960 ондо тагаалал болоо һэн. Нютагаархидынь Дармаа Хамбада зорюулан, субарга бодхооһон юм.
ГОМБО ЦЫБИКОВИЧ БЕЛЬГАЕВ ХЭН БАЙГААБ
1983 ондо Гомбо Цыбикович наһанһаа нүгшөө һэн. Буряадай гүрэнэй оперо болон баледэй театрай тайзан дээрэ хуурсагтай бэеыень табяад, Модогоев түрүүтэй тэрэ үеын ноёд һайд улаан хара бүд гартаа уяад, хүндэлэлэй жагсаалда зогсоо һэн. Томол ноён байһан байгаа ха даа гэжэ ойлгоод, һүрөөтэй хүгжэмэй зэдэлхэдэ, уйдан гашуудаа бэлэйб. Гомбо Бельгаев хэн байгааб гээд бэшэхэб даа гэжэ бодоһон аад, үдэр бүриин юрьеэн соо энэ хүрэтэр ерээб.
Гомбо хүбүүхэн Цыбик абаяа, Бизьяа эжыгээ баярлуулан, Түнхэнэй аймагай Харагүүн нютагта (мүнөө Зүүн-Мүрэн) 1904 оной нарата нэгэ үдэр шангаханаар шааяса шашхаһаар, эхын хэбэлһээ тэршэлэн түрөө һэн. Аба эжы хоёрынь хүри улаахан хүбүүгээ сайбалзама сагаахан хонин хушалта соо орёогоод, гуламтаяа дэгжээхэ, зулаяа бадарааха, уг удамаа үргэлжэлүүлхэ хүбүүн түрөө гэжэ баясан баярлажа, уяран бөөмэйлжэ байһан юм даа. Үлгы дээрэнь тонгойходоод, хүбүүнэйнгээ зулайень үндэжэ, үдэшын утада эжын гүнгэнэн аялһан ая гү, али хүбүүгээ үбсүүндээ няажа энхэрэн, баяраар халин түшэгэнэһэн абын зүрхэнэй сохисо гү, али Түнхэн нютагайнь Саяан уулаһаа үлеэһэн һэб-һэбхэн һэбшээн гү даа – булта өөрсэ ондоохон хүбүүхэнэй мүндэлһэндэ баярлаһан мэтээр үзэгдөө һэн.
Гомбо хүбүүн Тоорын, Харбяангуудай һургуулида һуража гараа. Эрдэм номтой болохо гэһэн эрмэлзэлтэй ябаа. 1920 ондо Эрхүүгэй совпарт-һургуули дүүргээд, арбан зургаатайдаа Хүрхүүдэй сомоной зүблэлэй түрүүлэгшээр һунгагдаа, нютагтаа комсомолой үүр толгойлоо һэн. Түнхэнэй комсомолой райкомдо ажаллажа байтараа, Улаан армиин Буркавдивизиондо сэрэгэй албанда мордоо һэн. Тэрэ сагта парти хайшан эльгээнэб, тиишээл ошожо ажалладаг байгаа ха юм. Түнхэнэй аймагай партиин комитедэй соёлойидхалгын таһагые даагшаар 1929 онһоо 1932 он хүрэтэр ажаллаа һэн. 1932-1933 онуудта Агын аймагай соёлой-идхалгын таһагые даагшаар ажал хэһэн байна.
Гомбо Цыбикович тон харюусалгатай газарта эльгээгдэдэг, шэнэ юумэ эхилдэг, ажалаа һайнаар бүтээдэг хүн байгаа гэжэ намтарыень уншахадаа ойлгохоор. 1933 ондо «Буряад-Монголой үнэн» сониной ахамад редактораар томилогдоһон байна. 1937 оной августһаа Буряад-Монголой АССР-эй ЦИК-эй түрүүлэгшээр, 1937 оной октябрь-ноябрь һарануудта Буряад-Монголой АССР-эй Совнаркомой түрүүлэгшын уялга дүүргэгшээр ажаллаа юм. Тэрэл жэлдээ СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар һунгагдаа һэн. Харин 1938 ондо Буряад-Монголой АССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Түрүүлэгшээр һунгагдаһан байна. Агууехэ Эсэгын дайнай жэлнүүдтэ Гомбо Цыбикович Бельгаев БМАССР-эй СНК-гай Түрүүлэгшын орлогшоор ажаллаа һэн. 1946 ондо Буряад-Монголой соёлой-экономикын институдай директорээр томилогдоо. Удаань 1951 онһоо Буряад-Монголой багшанарай институдта түүхын кафедра толгойлоо.
Буряадай гүрэнэй оперо ба баледэй театрай директорээр эльгээгдээд, 1953 онһоо 1965 он болотор, аяар 12 жэл харюусалгатай ажалда хүдэлөө һэн. Зүжэгэй бүтэжэ, тайзан дээрэ табигдатар, гутал дархалагшаһаа эхилээд, уран зураашад, оёдолшод, дуушад, хатаршад болон бусад ямар олон хүн хабаадана гээшэб. Гомбо Цыбикович улад зоноо зоригжуулжа шадаха, хүн бүхэнтэй үгөө ойлголсожо, үгөө дуулгажа шадаха хүндэтэй хүтэлбэрилэгшэ байһан байна. Г.Б.Бельгаевай театр толгойлһон үедэ «Царская невеста», «Князь Игорь», «Русалка», «Борис Годунов» оперонууд амжалтатай табигдаа һэн. «Энхэ-Булад баатар» үндэһэн оперо шэнэлэгдээ. «Лебединое озеро», «Спящая красавица», «Жизель» зүжэгүүд табигдаа һэн.
Бүхэсоюзна театральна ниигэмэй (ВТО) Буряадай хэлтэсэй түрүүлэгшээр хүдэлжэ байтараа, наһа бараа һэн. Хаанашье хүдэлхэдөө, хэжэ байһан ажалдаа дуратайгаар, харюусалгатайгаар хандадаг байгаа. Буряад гүрэнэй дээдын зургаануудта хүдэлжэ ябахадаа, Буряад Уласай засаг түрын алтан жолоо баряад ябахадаа, Гомбо Цыбикович коммунис үзэлтэй байбашье, хатуу шэрүүн эдэ жэлнүүдтэ буряад хүнэй үри хадаа буряад зан заншалаа алдаагүй, түрэһэн тоонто нютагайнгаа сахюусадта мүргэжэ, Алтан мундаргадаа шүтэжэ ябахадаа, аршалагдаад, абарагдаад ябаһан байгаа гээшэ ха гэжэ һананаб.
Засагай газарта хүдэлжэ байһан Гомбо Цыбикович Бельгаев Лубсан-Нима Дармаевта шухала хэрэгтэй баримта бэшэг зохёохо, Москвада хэрэгтэй болохо тамгатай саарһануудые бэшэхэ хэрэгтэнь, үйлэ хэрэгэйнь ямаршье һаадгүй бүтэмжэтэй байхынь түлөө туһаламжа үзүүлһэн юм. Ивалгын дасанай барилга толгойлжо байһан Лубсан-Нима Дармаевта Гомбо Бельгаев хойшодоошье туһалжал байгаа. Буряад арадтаа ехэ ажал хэрэг бүтээһэн, арадай гүн сооһоо хүмүүжэн бодоһон, хатуу шэрүүн сагта баатар зүрхэтэй ажаллаһан Гомбо Бельгаев Лубсан-Нима Дармаев хоёрой алдар нэрэ соло хэтын хэтэдэ мартагдахагүй!
