Монгол Уласай Дорнод аймагай соёлой ахамад ажалтан, Монгол Уласай соёлой түрүү ажилтан, Буряад Уласай соёлой габьяата зүдхэлтэн Батнай омогтой Дашцэрэнгийн Сэндэр багшатай “Алтаргана” наадамда Агада, Улаан-Баатарта, Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ уулзаа бэлэйбди.
2014 ондо Дадал сомондо болоһон “Алтаргана” наадамда Сэндэр багша буряад арадай дуунай тэмсээнэй шүүгшэ байгаа һэн. Тэрэ дуунай абьяастанда иигэжэ хэлэһыень мартадаггүйб:
-“Алтарганаһаа Алтарганада” дуулалдажал байдаг дуугаа дууланат. Үбгэн аба, нагаса эжынэрһээ дуулдаагүй хоморой арадай дуу һураад, “Алтаргана” наадамдаа асараа һаатнай бидэ ямар ехээр баярлаха һэнбибди! Шэнжэлгын ажал хэгты, бэдэрэлгын ажал хэгты, урданай уртын дуунууд буряад арадта байһан лэ байха. Буряад арадай дуунай аянга сэдьхэлдээ шэнгээжэ абагты.
Монгол Уласай Дорнод аймагай түлөөлэгшэ, баргашуулай “Баргажан”, үзэмчинүүдэй “Алтан дүрөө” наадануудай эхи табин найруулагша, Монголой соёлой тэргүүн, дуу хүгжэм зохёогшо Сэндэр багшатай “Алтарганаар” уулзадагбди. Наһан соогоо соёлой ажалда зүрхэ сэдьхэлээ зорюулһан энэ хүнэй һанамжа ехэ сэнтэй гэжэ һанадагби.
Мүнөө үеын түхеэрэлгэ хэрэглэн скайп гэдэг хии юумээр Сэндэр багшатай хөөрэлдэбэбди. Би хэдэн асуудалда харюусахыень гуйбаб.
-Та “Алтаргана” наадамда хэзээ, хаана хабаадаа һэмтэ?
Буряадуудай гурбадахи “Алтаргана” наадам 1998 ондо Батшэрээтэдэ болоходонь ошожо үзөө бэлэйб. “Алтарганын” хүхэ тэнгэриин үнгэтэй туг, Хориин 11 эсэгын тугуудые намилзуулһан хазаар моритой буряадуудай нээлтын жагсаалда нара зүб тойроод ерэхэдэнь, бүгэдэ буряад улад зоноороо сэдьхэлээ уяруулан угтажа байгаа бэлэйб.
2000 ондо Дашбалбарта болоһон “Алтаргана” наадамай буряад арадай дуунай шүүгшээр жюридэ һуугааб. Монгол Уласай ардын жүжигчин Дэмбэрэлийн Жаргалсайхан, СССР-эй арадай артист Ким Базарсадаев түрүүтэй хүндэтэ айлшадаар зэргэлэн һуужа шүүгшэ байһанаа бахархалтай һанадагби.
2004 ондо “Алтарганын” Чойбалсанда болоходонь, наадамай удха найруулга зохёогоо һэмби. “Алтаргана” наадамаа хүтэлхэдэмни Бата Баяртуев, Рэгзэн Цыдендоржиев айлшаднай жэнхэни буряадаараа хэлэжэ
туһалалсаһан юм.
Дорнод аймагай Дашбалбар суманда Агын буряадай түлөөлэгшэдэй хабаадахада, тэрэл гэһээр “Алтаргана” наадамнай олон улсын хэмжээндэ гараһан гэжэ би ойлгодогби. Хоёр уласай буряадууд ниилээд наадам хэжэ байхадамнай намда ехэл сайханаар санагдажа, түрэл садан, танил нүхэд зоноор уулзажа, үндэһэн хубсаһаа үмдэжэ, буряадууд эндэ тэндэ гурваараа алхалдахань ехэл сайхан санагдадаг бэлэй. Мүн тэрэ наадамда өөрэйн зохёоһон "Балжийн гол"дуугаараа мөнгөн медальда хүртөө һэнби. Саашадаа уран бүтээл бүтээхэ ажалдамни урма зориг түрүүлһэн юм. 2010 ондо Улаан-Баатарта болоһон наадамда “Нютагаа зүүдэлнэб” дуугаараа алтан медальда хүртэһэн байнаб. Тэрээнһээ хойшо бүхы “Алтарганада” оролсожо, зохёон байгуулжа, шүүгшээр ажаллажа энэ болотор ябанаб. “Алтаргана” наадам үнэхээр монгол туургатанай уламжлалыг сэргээхэ томо үйлэ ябадал болоһон гэжэ би хубидаа үзэдэгби.
Эрхүүдэ болоһон “Алтаргана” тухай хөөрэжэ үгыт.
-Энээнһээ урагша арадай дуунай тэмсээндэ шэлэн шүүжэ ябадаг байгааб. 2018 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтарганада” “Буряадай нэгэ үдэр” урилдаанда шүүгшэ болооб. Ямар һайхан зүжэглэмэл тоглолтонуудые хараа гээшэбиб! Ямар баян хэлэн гээшэб! Ямар гоё хубсаһан гээшэб! Ехэ баяртай байнаб. Олон бүлгэмүүдтэ эдир хүбүүд басагад хабаадана. Эхэ хэлээрээ, нютагайнгаа аялгаар хөөрэнэ, дуулана. Энэ ехэ һайшаалтай. Хүн зон гэхэдээ – амитан, хөөрэлдөөн гэхэдээ - хүүр, зугаа гээд хэлэхэдэнь ехэ һонин байгаа. Бидэ талын буряадуудбди, эрхүү буряадууд хадын зон байна. Тайзан дээрэ нютаг бүхэн, ондо ондоо зан заншалаа, ажабайдалаа, ажахыгаа, абари зангаа, ёһо заншалаа харуулаа. Зарим тээ ондоошог байбашье, хуу ойлгосотой, һонирхолтой байгаа. Арадай аман үгын дээжые амтархан соносооб, ёохорой хатарай элдэб янзые харааб, олон мэдэхэгүй зүйлнүүдые мэдэхэ болооб.
-“Алтаргана” наадамай үрэ дүн ямар гээшэб гэжэ хэлэжэ үгыт.
-“Алтарганын” наран доро наадагшад, хабаадагшад, үзэгшэд урма зориг оронобди, сэдьхэлдээ эршэ хүсэ абанабди, нэгэ арад гээшэбди гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэнэбди. “Алтарганын” хүхэ номин тугай намилзаан доро зүрхөө доһолгон, сэдьхэлээ уяран нэгэ амин буряад арад зон гээшэбди гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэхэ гээшэ юунһээшье сэнтэй, юунһээшье буянтай, юунһээшье хэшэгтэй!
“Алтарганын” амин гол удха - буряад-монголшуудай сэдьхэлэй нэгэдэл! - гэжэ Сэндэр багша уярал дүүрэнээр һаналаа хубаалдаба.мад ажалтан, Монгол Уласай соёлой түрүү ажилтан, Буряад Уласай соёлой габьяата зүдхэлтэн Батнай омогтой Дашцэрэнгийн Сэндэр багшатай “Алтаргана” наадамда Агада, Улаан-Баатарта, Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ уулзаа бэлэйбди.
2014 ондо Дадал сомондо болоһон “Алтаргана” наадамда Сэндэр багша буряад арадай дуунай тэмсээнэй шүүгшэ байгаа һэн. Тэрэ дуунай абьяастанда иигэжэ хэлэһыень мартадаггүйб:
-“Алтарганаһаа Алтарганада” дуулалдажал байдаг дуугаа дууланат. Үбгэн аба, нагаса эжынэрһээ дуулдаагүй хоморой арадай дуу һураад, “Алтаргана” наадамдаа асараа һаатнай бидэ ямар ехээр баярлаха һэнбибди! Шэнжэлгын ажал хэгты, бэдэрэлгын ажал хэгты, урданай уртын дуунууд буряад арадта байһан лэ байха. Буряад арадай дуунай аянга сэдьхэлдээ шэнгээжэ абагты.
Монгол Уласай Дорнод аймагай түлөөлэгшэ, баргашуулай “Баргажан”, үзэмчинүүдэй “Алтан дүрөө” наадануудай эхи табин найруулагша, Монголой соёлой тэргүүн, дуу хүгжэм зохёогшо Сэндэр багшатай “Алтарганаар” уулзадагбди. Наһан соогоо соёлой ажалда зүрхэ сэдьхэлээ зорюулһан энэ хүнэй һанамжа ехэ сэнтэй гэжэ һанадагби.
Мүнөө үеын түхеэрэлгэ хэрэглэн скайп гэдэг хии юумээр Сэндэр багшатай хөөрэлдэбэбди. Би хэдэн асуудалда харюусахыень гуйбаб.
-Та “Алтаргана” наадамда хэзээ, хаана хабаадаа һэмтэ?
Буряадуудай гурбадахи “Алтаргана” наадам 1998 ондо Батшэрээтэдэ болоходонь ошожо үзөө бэлэйб. “Алтарганын” хүхэ тэнгэриин үнгэтэй туг, Хориин 11 эсэгын тугуудые намилзуулһан хазаар моритой буряадуудай нээлтын жагсаалда нара зүб тойроод ерэхэдэнь, бүгэдэ буряад улад зоноороо сэдьхэлээ уяруулан угтажа байгаа бэлэйб.
2000 ондо Дашбалбарта болоһон “Алтаргана” наадамай буряад арадай дуунай шүүгшээр жюридэ һуугааб. Монгол Уласай ардын жүжигчин Дэмбэрэлийн Жаргалсайхан, СССР-эй арадай артист Ким Базарсадаев түрүүтэй хүндэтэ айлшадаар зэргэлэн һуужа шүүгшэ байһанаа бахархалтай һанадагби.
2004 ондо “Алтарганын” Чойбалсанда болоходонь, наадамай удха найруулга зохёогоо һэмби. “Алтаргана” наадамаа хүтэлхэдэмни Бата Баяртуев, Рэгзэн Цыдендоржиев айлшаднай жэнхэни буряадаараа хэлэжэ
туһалалсаһан юм.
Дорнод аймагай Дашбалбар суманда Агын буряадай түлөөлэгшэдэй хабаадахада, тэрэл гэһээр “Алтаргана” наадамнай олон улсын хэмжээндэ гараһан гэжэ би ойлгодогби. Хоёр уласай буряадууд ниилээд наадам хэжэ байхадамнай намда ехэл сайханаар санагдажа, түрэл садан, танил нүхэд зоноор уулзажа, үндэһэн хубсаһаа үмдэжэ, буряадууд эндэ тэндэ гурваараа алхалдахань ехэл сайхан санагдадаг бэлэй. Мүн тэрэ наадамда өөрэйн зохёоһон "Балжийн гол"дуугаараа мөнгөн медальда хүртөө һэнби. Саашадаа уран бүтээл бүтээхэ ажалдамни урма зориг түрүүлһэн юм. 2010 ондо Улаан-Баатарта болоһон наадамда “Нютагаа зүүдэлнэб” дуугаараа алтан медальда хүртэһэн байнаб. Тэрээнһээ хойшо бүхы “Алтарганада” оролсожо, зохёон байгуулжа, шүүгшээр ажаллажа энэ болотор ябанаб. “Алтаргана” наадам үнэхээр монгол туургатанай уламжлалыг сэргээхэ томо үйлэ ябадал болоһон гэжэ би хубидаа үзэдэгби.
Эрхүүдэ болоһон “Алтаргана” тухай хөөрэжэ үгыт.
-Энээнһээ урагша арадай дуунай тэмсээндэ шэлэн шүүжэ ябадаг байгааб. 2018 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтарганада” “Буряадай нэгэ үдэр” урилдаанда шүүгшэ болооб. Ямар һайхан зүжэглэмэл тоглолтонуудые хараа гээшэбиб! Ямар баян хэлэн гээшэб! Ямар гоё хубсаһан гээшэб! Ехэ баяртай байнаб. Олон бүлгэмүүдтэ эдир хүбүүд басагад хабаадана. Эхэ хэлээрээ, нютагайнгаа аялгаар хөөрэнэ, дуулана. Энэ ехэ һайшаалтай. Хүн зон гэхэдээ – амитан, хөөрэлдөөн гэхэдээ - хүүр, зугаа гээд хэлэхэдэнь ехэ һонин байгаа. Бидэ талын буряадуудбди, эрхүү буряадууд хадын зон байна. Тайзан дээрэ нютаг бүхэн, ондо ондоо зан заншалаа, ажабайдалаа, ажахыгаа, абари зангаа, ёһо заншалаа харуулаа. Зарим тээ ондоошог байбашье, хуу ойлгосотой, һонирхолтой байгаа. Арадай аман үгын дээжые амтархан соносооб, ёохорой хатарай элдэб янзые харааб, олон мэдэхэгүй зүйлнүүдые мэдэхэ болооб.
-“Алтаргана” наадамай үрэ дүн ямар гээшэб гэжэ хэлэжэ үгыт.
-“Алтарганын” наран доро наадагшад, хабаадагшад, үзэгшэд урма зориг оронобди, сэдьхэлдээ эршэ хүсэ абанабди, нэгэ арад гээшэбди гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэнэбди. “Алтарганын” хүхэ номин тугай намилзаан доро зүрхөө доһолгон, сэдьхэлээ уяран нэгэ амин буряад арад зон гээшэбди гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэхэ гээшэ юунһээшье сэнтэй, юунһээшье буянтай, юунһээшье хэшэгтэй!
“Алтарганын” амин гол удха - буряад-монголшуудай сэдьхэлэй нэгэдэл! - гэжэ Сэндэр багша уярал дүүрэнээр һаналаа хубаалдаба.
