Бүмбэрсэг дэлхэйн Ази түбиин үбсүүн дээрэ гурбан ехэ гүрэнүүдэй Ородой, Хитадай, Монголой газар дэбисхэр дээрэ ажаhуудаг буряад арад зон Бүгэдэ буряадай “Алтаргана” наадандаа баяртай уулзажа,эльгэ зүрхэнэйнгөө уяртар үндэһэн 
соёлоо, уран урлалаа, ирагуу найрагаа, һайхан дуугаа дууладаг, моринойнгоо эрхимые элирүүлдэг, бүхынгөө хүсэтэйе шэлэдэг, мэргэн харбагшадтаа баясадаг, соло дуудадаг гээшэбди. Мүнөөдэр түүхын хуудаhа иража, үнгэрhэн “Алтаргана” наадануудые дурсан hаная.
Хорин найман жэлэй саада тээ Хэнтэйн аймагай Дадал нютагта арад зоной гүн сэдьхэлэй оёорһоо дуунай урилдаан гэжэ “Алтаргана” наадан мүндэлһэн юм. Аба эжы тухай дуулаһан дуунай нэрээр “Алтаргана” наадан нэрэ абаһан гээшэ. Алтаргана ургамалай эрдэмэй нэрэнь карагана, харин буряад-монголшууд ямаан харгана гээд нэрлэдэг. Алтарганые һэеы гэрэйнгээ тотого дээрээ хэдэг байгаа. Үүдөөр муу юумэн гэр руу орохогүй гэһэн удхатай. Алтаргана модоор мориной шүдэртэ тобшо, эмээлэй гоёолто дархалдаг байһан. Алтан шаргал холтоһотой, үзүүр руугаа ехээр һалаатаһан эшэтэй, 1-2 метр үндэртэй, жэжэхэн шара-ногоон набшаһатай бүйлөөһэ Мухар-Шэбэрэй аймагта Мэргэдэй хабсагай гэжэ нэрлэгдэдэг үндэр уулада хараа һэмби. Абажа ябаһан сагаан саахар, бообо, прянигаа үргөөд, гэрэл зурагынь буулгажа абаа бэлэйб. Ган гасуурта хатадаггүй, хүйтэндэ тэсэбэритэй, бүхэ үндэһэтэй һөөг юм. Эшэнь хадхууртай. Хадхууртайшье һаа малай хоол болодог. Алтаргана жэлэй дүрбэн уларилда малда тэжээл болодог, эдигдээшье һаа, дахяад ургадаг юм. Набшаһаниинь эшэдээ зэргэлэн жэрын ургадаг байгаа һэн. Һөөгүүд дүтэ-дүтэ бута-бутаар ургадаг. Буряад-монголшууд бууса буусараа ажаһуудаг байһан. Алтарганатай өөһэдэйгөө жэшэжэ, магтажа дуу зохёогоод дуулаа гээшэл.
Түрүүшын “Алтаргана” 1994 ондо Хэнтэй аймагай Дадал һомондо, Эзэн хаанай тоонто нютагта болоһон юм. 1994 ондо Дадал сүмын засаг дарга байһан Доржсурэнтэй уулзажа, түрүүшын “Алтаргана” наадан тухай мүшхэхэдэм, өөрөө “Улаалзай” нэрэ үгэхөө һанаһанаа, Батхуягай арадай дуунай нэрээр “Алтаргана” гэжэ нэрэ үгэе гэһэн тухай, алтаргана ургамалай ямар байдагые мэдэхэгүйһөө боложо, тайзанай арын хүшэгэ дээрэ улаан агдаргана сэсэг зурагдаһан тухай гээд олон һонин юумэ хөөрэhые “Буряад Үнэн” һониндоо 2008 ондо уншагшадай анхаралда табяаа бэлэйбди.
Монгол Уласай Хэнтэйн аймагай Биндэр сомондо 1996 ондо болоһон 2-дохи «Алтаргана» нааданда Рыгзын Цыдендоржиев, Доржи Дондоков, Туяна Дондокова, Батор Пурбуев гэгшэд Ага тойрогоо түлөөлөө һэн. Бүгэдэ Буряадай «Алтаргана» нааданда Ород гүрэниие түлөөлһэн анха түрүүшын дуушад, Доржо Дондоков лауреат, Туяна Дондокова, Батор Пурбуев хоёр дипломантнууд болоо һэн. Энэ ушар түүхын хуудаһанда аржыса бэшээтэй үлөө юм.
- Батшэрээтэдэ буряад арадай дуунай урилдаанай шүүгшэ байгааб.Арадай дуунуудые соносожо байхадаа, ямар һайхан аялгатай, ямар гүнзэгы удхатай дуутай арад гээшэбибди гэжэ бахархан байгаа бэлэйб! Монголой буряадуудай урданай дуунуудаа дуулахадань, зүрхөө доһолгожо, сэдьхэлээ уяржа байһанаа мартадаггүйб! – гээд, Рыгзын Цыдендоржиев мүнөө хөөрэдэг.
Дашбалбарта болоһон “Алтарганада” Балма Цыренгармаевна Цымпилова арадай дуу дуулаад мүнгэн медаль шагналда хүртөө. Саяна Цымпилова үхибүүн жаахан ябаад, 2004 ондо Чойбалсанда арадай дуу ханхинаса дуулаад “Алтаргана” нааданай хүрэл медальда хүртөө бэлэй.
2008 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтарганада” арадай дуунай мүрысөөндэ хабаадахадань, абьяас бэлигтэй Цымпиловтэнэй бүлэтэй танилсаабди. Эрхүүдэ Балма Цыренгармаевна Саян хүбүүнтэеэ арадай дуунуудые
аргагүй гоёор зэдэлүүлжэ, мүнгэн медальнуудые Агынгаа олон тоото медальнуудта нэмэрилээ бэлэй. Дадал сомондо 2014 ондо болоһон “Алтарганада” Балма Цыренгармаевна буряад арадай дуугаар алтан медальда, Саян оршон үеын буряад дуу дуулаад мүнгэн медальда хүртөө, харин Саяна “Дангина” мүрысөөндэ илажа, алтан медаль үбсүүндээ яларуулаа һэн. Нэгэ бүлынхидэй гурбуулаа иимэ үндэр илалта туйлахадань ямар гайхамшаг гоё байгаа гээшэб!
Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” наадан 2002 ондо ород-монгол хилэ алхажа Уласхоорондын хэмжээндэ гараа һэн. Тэрэ үедэ Агын тойрогые Жамсуев Баир Баясхаланович толгойлжо байгаа. “Алтаргана” нааданай дүрим нарин нягтаар гуримшуулагдажа, уласхоорондын гэһэн зиндаатай боложо хуулита ёһоор дансалагдаһан юм.
“Алтаргана” наадан Агын дүүмэдэ болоходонь, хаа хаанагүйһээ энэ нааданда айлшад ерээ һэн. Хитад гүрэнэй делегаци, Буряад Уласай, Эрхүү можын түлөөлэгшэд ерэжэ, һүр жабхалантай наадан болоо бэлэй.
Агын стадион дээрэ “Алтаргана” нааданай эхилхэ үедэ тугууд намилзажа, һүр һүлдэ бадараама хүгжэм зэдэлжэ, улад зоной шарай баяраар гэрэлтэжэ байгаа hэн. Ага нютаг дээрээ айлшадые угтажа байһандаа хүн бүхэн омогорхол дүүрэн, баяр баясхалантайнууд байгаа бэлэй. Журамай талаар, эмхидхэлэй талаар тон ехэ ажал хэгдэһэн, харюусалгата хүнүүд һайндэрые үндэр хэмжээндэ үнгэргэхын түлөө нилээд ехэ ажал хэhэн юм.
Энэ дэмбэрэлтэ һайхан хэрэг Баир Баясхаланович Жамсуевай, тэрэнэй туһалагшадай ударидалга доро баян бардамаар, арюун һайханаар, жэншэдгүй журамтайгаар бүтээ бэлэй. Буряадуудай эрын гурбан наадан, оршон үеын шэнэ дуу шэлэлгэ, эрхим ном хэблэлгэ, һэеы гэр харалга гэһэн урилдаанай зүйлнүүд нэмэгдэжэ, «Алтаргана» наадан уласхоорондын хэмжээндэ гаража, үргэн дэлисэтэй, дэлхэй дүүрэн алдар суутай болоо бэлэй. 2002 оной “Алтаргана” нааданһаа эхилээд, буряад хэлэ аршалха, хадагалха, хүгжөөхэ хэрэгтэ алас холын хараатай хэмжээ ябуулганууд эхи табигдаа һэн. Наадан уласхоорондын хэмжээндэ гарахадаа, ниитэ нэгэ дүримтэй болоһон, табадахи “Алтарганаһаа” эхилжэ хүгжэм зохёогшодой дуу зохёохо урилдаан болодог болоо һэн. Тэрэ гэһээр олон шэнэ дуунууд зохёогдоо, дуунуудые амилуулжа дууладаг дуушад олон болоо. Дуунай үгэ зохёохо, хүгжэм зохёохо, дуун ямараар бүтээб гэжэ сэгнэхэ дуунда дуратайшуул олошорхо гэхэ мэтэ үйлэ хэрэгүүд хадаа буряад дуугаа, буряад хэлээ хүгжөөхэ амин шухала хэрэгтэ аша үрэ асарна ха юм.
Холын холо хотонуудһаа, ниислэл Москваһаа, молор һайхан Монголһоо, Хитадай Шэнэхээнһээ, Буряад Уласһаа, Эрхүү можоһоо буряадууд наадандаа ерэжэ, ямар ехэ баяр болоо гээшэ һэн бэ! Ага нютагаархин табадахи «Алтаргана» наада эрхим дээдэ хэмжээндэ бүтээһэн юм.
Улаан-Үдэ хотодо 2006 ондо болоһон “Алтаргана” нааданай урилдаанда “Дангина”, “Буряад архитектура”, “Буряадаар хэблэгдэһэн эрхим ном”, “Мүнөө үеын дуун”, “Буряад хубсаһан”, ”Үльгэр түүрээлгэ” гэһэн урилдаанууд нэмээгдээ һэн. “Алтаргана” нааданай урилдаанууд олон болоо, наадан бүри үргэнөөр һалбараа, бүри һайханаар хүгжөө һэн.
Хүгжэм зохёогшодой “Мүнөө үеын дуун” урилдаан байгуулагдаһан хэрэг ехэ удха шанартай.
2008 ондо Ангара мүрэнэй эрьедэ, 2010 ондо бүхы дэлхэйн монголшуудай нислэл Улаан-Баатарта, 2012 ондо Агын тойрогто ”Алтаргана” нааданай арюун һүлдэтэ туг намилзаа һэн. Иигэжэ мартагдашагүй уулзалганууд болоо бэлэй.
2018 ондо “Алтаргана” нааданай болоходо, Эрхүү хотын И.И.Молчанов-Сибирскиин нэрэмжэтэ номой санда үзэсхэлэндэ табяатай уран дархашуулай, уран зураашадай, уран нэхэгшэдэй ажалнуудые хараабди. Модоор һиилэдэг дархашуул, мүнгэшэ нарин дархашуул, уран зураашад, гар урлалнуудые бүтээгшэд, урашуул хабаадаһан байна. Үзэмжын эхин дээрэ жэрылгэн табяатай буряад үндэһэн хубсаһанууд гоё һайханаараа хүнүүдэй анхарал татана. Жэлэй дүрбэн сагта буряадуудай үмдэдэг үндэһэн хубсаһа нарин нягтаар оёдог, урда тээхи “Алтаргана” наадануудта оло дахин илалта туйлаһан Цыпелма Бальжинимаевагай Агын тойрогһоо асарһан буряад хубсаһануудые хүнүүд гоёшоон хаража, зүбшэн хэлсэжэ, авторта асуудал табижа байгаа һэн.
Модоор һиилэжэ урлаһан Тантяана, Хонтоли дүү хүбүүдтэеэ һуужа байһан Бабжа Барас баатарай хүрэг уран модошо дархан Болот Дондоков бүтээгээ юм. Алиш хажууһаа харахада, баатарнууд нээрээһээ һуужа байһандал
үзэгдэхэнь жэгтэй байгаа һэн. Түмэр дабтажа уран бүтээл бүтээгшэ Баир Ракшаев, үндэһэн маягтай гарай бэлэгүүдые бүтээһэн уран бүтээлшэд Александр Шагдуров, Ирина Рабданова, анхан ямараар ханзын нюур шэмэглэн шэрдэдэг байгааб, тон тиимээр буряад зурагай гуримаар бүтээһэн Зоригто Ешиев гэгшэдэй бүтээлнүүд онсо ондоохоноор харагдаба.
Эрхүүгэй уран бүтээлшэд Любовь Бертакова, Владислав Урбаханов, Анатолий Хамаганов, Анжелика Алсаткина гэгшэдэй уранаар зохёожо бүтээһэн ажалнуудые гоёшоогообди.
“Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн урилдаанда арадай аман үгэ, хошон зугаа үгэ, ёһо заншал, дуу хүгжэм, ёохор хатар, буряадуудай ажабайдал бүхы талаһаа харуулагдана. Монгол Уласай соёлой түрүү ажалтан, Буряад Уласай соёлой
габьяата зүдхэлтэн Батнай омогтой Дашцэрэнгийн Сэндэр багшатай “Алтаргана” нааданда урда жэлнүүдтэ Агада, Улаан-Баатарта, Дадалда, Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ уулзаһан байгаабди.
-Энээнһээ урагша арадай дуунай тэмсээндэ шэлэн шүүжэ ябадаг байгааб. 2018 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтарганада” “Буряадай нэгэ үдэр” урилдаанда шүүгшэ болооб. Ямар һайхан зүжэглэмэл тоглолтонуудые хараа гээшэбиб!
Ямар баян хэлэн гээшэб! Ямар гоё хубсаһан гээшэб! Ехэ баяртай байнаб. Олон бүлгэмүүдтэ эдир хүбүүд басагад хабаадана. Эхэ хэлээрээ, нютагайнгаа аялгаар хөөрэнэ, дуулана. Энэ ехэ һайшаалтай. Хүн зон гэхэдээ – амитан,
хөөрэлдөөн гэхэдээ - хүүр, зугаа гээд хэлэхэдэнь ехэ һонин байгаа. Бидэ талын буряадуудбди, эрхүү буряадууд хадын зон байна. Тайзан дээрэ нютаг бүхэн, ондо ондоо зан заншалаа, ажабайдалаа, ажахыгаа, абари зангаа, ёһо
заншалаа харуулаа. Зарим тээ ондоошог байбашье, хуу ойлгосотой, һонирхолтой байгаа. Арадай аман үгын дээжые амтархан соносооб, ёохор хатарай элдэб янзые харааб, олон мэдэхэгүй зүйлнүүдые мэдэхэ болооб,-гээд
Сэндэр багша хөөрөө һэн.
“Дангина” урилдаан олоной анхарал татадаг. Тиимэ байнгүй яахаб. Буряад арадай эгээн һүбэлгэн бэрхэ, эгээн сэсэн ухаатай, эгээн сэбэр сэмсэгэр басагад элирэн гарана ха юм.Басагадууд ерээдүйн эжынэр гээшэ, эжынэр лэ үхибүүдээ хүмүүжүүлдэг. Хүмүүжэл гээшэмнай нарай нялха хүүгэниие үлгын дуу дуулажа, бөөмэйлжэ үндылгэхэ, хүн болгожо хүл дээрэнь табиха эжын уялгые хэлэнэ. Онон мүрэнэй эрьеэр Өүлэн эжы ямархан гайхамшаг хүбүүдые тэнжээн үндылгөөб даа! Хүмүүжэл гэжэ үгэ хүн болгохо гэһэн удхатай. Эхэ хэлээ мэдэдэгээр, зан заншалаа сахидагаар, эрдэм номдо дуратайгар, хүн болгожо хүмүүжүүлхэ эхэ хүнэй нангин уялга мүн. Хүн түрэлтэн соо буряад хүбүүдые хүнэй тухай хүн болгожо хүмүүжүүлхэ гээшэ эжын энэрхы сэдьхэлһээ, сэсэн ухаанһаа дулдыдана. Тиимэ ушарһаа дангинануудай урилдаан гүнзэгы удха шанартай, ашаг үрэтэй. Дангина басагадай урилдаа хараад, залуушуулнай олон юумэ мэдэхэ болохо, гоё гоо хубсаhа hайхашааха, эхэ хэлээ анхардаг болохо ха юм.
«Морин эрдэни» урилдаан эгээ түрүүшынхеэ энэ «Алтаргана» нааданда эхи абажа бүтээгдэхэ юм. Мориной дэлһэн дээрэ хүн болодог нүүдэлшэ арадай хүбүүд басагад мүнөө сагта хото городуудаар ажаһууна, ажал хэнэ. Мүнөө үе сагай эрхээр мори харажашье үзөөгүй буряадууд байгаа ааб даа. Эдэнэр юу ойлгохоб дээ гэжэ һанан гэһээш шуһан соонь Агуу Чингис хаанай сэрэгшын улаан шуһан лүг-лүг гэжэ оболзожо, үнэһэн соо нюугдаһан сог мэтэ зүн зүгнэл зүрхэн соонь байха, сог үлеэн гэһээш үндэһэн мэдэрэл гал дүлэн мэтэ соробхилон дүрэлзэшэхэ, нүүдэлшэ арадай үри һадаһанай шуһан хайшаа ошохонь һэн бэ... Би буряад-монгол гээшэб гэһэн мэдэрэл эльгэн доронь бии болодог. Аглаг тала дайда тухай гуниг дуу дуулаха, юуб даа дархалаад туршаха, уран шулэг зохёогоод туршаха эрмэлзэл тэдэнэрэй сэдьхэл соо түрэхэл! Мориёо гоёон шэмэглэдэг, эмээл, хазаар, дүрөө, дүрөөбшөө мүнгэн тоборюулгаар гоёодог, уран гартай арад зон гээшэбди гэжэ үри хүүгэдтээ үзүүлхын тулада, һургахын тулада “Морин эрдэни” гэжэ урилдаан һанаашалагдаа юм. Нюдөө хужарлуулжа хараг даа, гараараа эльбээд үзэг даа гэжэ мориной зэр зэмсэгэй харалга эхи табиба гээшэ. Энэ урилдаан һалбаржа, “Алтаргана” нааданай шэмэг болохо байха. Уран дархашуулай бүтээлнүүдые харахадаа, ямар гайхамшаг гоёор урладаг улад зон байдаг юм бэ гэжэ һайхашаахаш, гоёшоохош, манай буряад дархашуул оройн шэмэг бэрхэ дархашуул юм. Һээр шаалган, шатар, шагай арадаймнай үндэһэн нааданууд хүнэй оюун ухаанай һорилго, сэдьхэлэй тэсэбэри, хүсэл зоригжуулдаг, ухаан дээрээ ухаа нэмээдэг буряадуудай нааданууд гээшэ. . Үхибүүдээ хүмүүжүүлгэдэ хэрэгтэй нааданууд. Ухаан бодолдо ашаг үрэтэй үндэhэн нааданууд.
Нангин бууса урилдаан мал ажал эрхилхэ хэрэгые дэмжэжэ, малша арадай хүбүүд басагадта эрхим буусануудые харуулха, һээр шаахын тулада олон һээр хэрэгтэй, эбэртэ бодо малаа олошоруулха, үсхэхэ хэрэгтэй гэһэн зорилготой урилдаан һанаашаалагдаа юм.
Үльгэр түүрээхэ, үльгэрээ һонирхохо гээшэ ехэл хэрэгтэй даа. Урда сагта хүнэй үбэдэхэдэ, үльгэршэниие гэртээ урижа асардаг байгаа. Тэнгэриин бурхадууд үльгэр шагнаха дуратай, тиимэһээ үбэдэһэн хүн эдэгэдэг юм гэлсэдэг. Үльгэр соносоод эдэгэжэ болоо, үльгэр шагнахаа ерэһэн бурхадууд үбэдэһэн хүниие хайрлаад эдэгээжэ болоо гээд һонин бодолнууд ухаанда ороно. Үльгэрээ түүрээжэ байхадамнай тэнгэри бурхад дээрэһээ хараад, “буряад-монголнууднай үльгэрээ мартаагүйл” гэжэ баясахал, үльгэрээ зон олоноороо соносожо байхада, сэдьхэл тэниглэн болохо, арад түмэнэй байдал һайжарха.
Буряад-монголшуудай эрын гурбан наадан “Алтаргана” нааданай эхилһэнһээ хойшо бүри ехээр хүгжэн һалбараа, хүнүүдэй сэдьхэлдэ бахархал түрүүлдэг мори урилдаан, бүхэ барилдаан, һур харбаан надануудые ондоо үндэһэтэн хүнүүд харадаг, һонирходог болоо. Эрын гурбан наадан аяншалагшадай анхарал татаха хэрэгтэ, буряад нэрэ солоо дэлхэй дүүрэн алдаршуулха хэрэгтэ, хүбүүдээ һурган хүмүүжүүлхэ, мүн бэе махабадаа элүүржүүлхын хэрэгтэ ехэ удха шанартай наданууд гээшэ! Энэ хэрэгтэ “Алтаргана” нааданай аша үрэ аргагүй ехэ!
Арюун һүлдэтэ Ага нютагта 2022 оной зун Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын “Алтаргана” нааданда бидэнэр сугларжа, буряад дуугаа дуулажа уяржа, ёохороо хатаржа хүхилдэжэ, эрын гурбан нааданда илагшадтаа соло дуудажа, Алан гуа эжынгээ захиһан захяа үгыень һанажа, эбтэй эетэй найрлаха, наадахамнай болтогой!
“Алтаргана” нааданай гол удха юун бэ гэжэ аяар 2016 ондо Буряад Уласай мэдээжэ сэтгүүлшэн Бальжинима Дамбаев асуудал табяа һэн. Тиихэдэ “Уулзалгын баяр” гэхэ мэтээр харюусаа бэлэйб. Эдэ хэдэн жэлнүүдтэ энэ асуудалаар бодолгото болооб, зүүдэндэмни эрьеээд ерэхэ, энэ бодол һанаанһаам гарахагүй. “Алтаргана” наадан тухай “Буряад Үнэн” һониндоо хорин жэлдэ бэшээб. Чойбалсан 2004 ондо ошоогүйб, тиигэбэшье Хитадай арадай дуушан Анандын Айлтагүйн Нума абгай Чойбалсанда болоһон “Алтаргана” наада хараһанаа, туг тодожо абахадаа Бата Баяртуевай хүн зоной уяршатар үгэ хэлэһэн тухай, нээлтын үедэ хазаар моритой малшад морин дээрэһээ наада хаража байһан тухай, нээлтын баяр ёһолол гоёшоон хараһанаа хөөрөө һэн. Тиимэһээ өөрэймни бодолгото боложо хэлэхэ юумэн гэхэдэ, “Алтаргана” нааданай амин гол удха – буряад-монгол хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлдэ иимэ түүхэтэй, иимэ соёлтой, иимэ үльгэр домогтой, иимэ хубсаһатай, иимэ эрын гурбан наадатай арад зон гээшэбди гэһэн бахархал түрүүлхэ, хүнүүдэй гол руунь гол шааһан мэтэ “би буряад-монгол” гээшэб гэһэн мэдэрэл түрүүлхэ, үндэһэтэнэй урма зориг бадарааха, эхэ хэлээ мэдэдэг болохо хүсэл түрүүлхэ, эхэ хэлээ абархабди гэһэн этигэл түрүүлхэ!
Үнгэрһэн жэлнүүдтэ таригдаһан үрэнүүд үндэһэлжэ, ашаг үрэнь ерээдүйн сэсэгүүд боложо һалбарха. Үнгэрһэн сагай үндэһэнһөө мүнөөдэрэй эхин мүр мүндэлнэ, мүнөөдэрэй сэсэгүүдһээ ерээдүйн үрэ жэмэс болбосорхо!
“Алтаргана” нааданай аша үрэ асари ехэ! “Алтаргана” нааданай байгаа сагта буряад хэлэн байха, буряад хэлэнэй байгаа сагта буряад арад байха!
