«Энхэ Булад баатар» гэжэ буряад арадай түрүүшын оперо Ехэ театрай тайзан дээрэ наян жэлэй саада тээ анха түрүүшынхиеэ табигдаһан юм. Эхэ ороноймнай ниислэл Москвагай Ехэ театрай тайзан дээрэ засаг түрын хүтэлбэрилэгшэд Михаил Калинин, Клим Ворошилов, Иосиф Сталин багшын урда буряадуудуудай түрүүшын оперо табигдажа, дуушад түрэл эхэ хэлээрээ аринуудые дуулаа! Тэрэ үе сагта энэ хадаа үзэгдөөгүй үльгэр мэтэ юумэн болоо ха юм!
Урда тээнь Алайр Боохон, Зэдэ Хэжэнгэ, Сэлэнгэ Хяагта, Ага Баргажанай нютаг нугаар, тала дайдаар Москвада болохо түрүүшын декадада дууша хатарша шэлдэг хүбүүд басагадые шэлэжэ байна, тэдэниие һургаха,зааха багшанар аяар холын Москва ниислэлһээ ерээ гэһэн һураг суу тараа һэн. Түрүүшын оперо бүтээхэ гэжэ бэлдэнэ гэһэн мэдээсэл улад зон баяр бахархал дүүрэн бэе бэедээ дуулгажа байгаа һэн. Буряад оромнай уран урлалай дээжэ харуулха үндэр ехэ нэрэ хүндэдэ хүртэбэ гэжэ арад түмэн баяртай, урматай, зоригжолтой бэлдээд, Ехэ театрай ордон соо соёл урлалаа харуулаа бшуу. Буряадай түрүүшын декада болоһон тухай үшөө олон жэлдэ домог түүхэ шэнгеэр хөөрэлдэдэг, дурсадаг бэлэй.
АБАМНИ ХӨӨРЭДЭГ БЭЛЭЙ...
Минии хүүгэд жаахан байхада абамнай энээн тухай ходол хөөрэдэг һэн: “Юрын буряад басаган Кремлиин ордоной тайзан дээрэ “Саян үндэр ууламнай сагаан мүнгэн малгайтай...” гэжэ түрэл хэлээрээ дуулаһан юм гэжэ мэдэжэ ябаарай!” гээд захиха. Пеэшэнэй зүүнтэй эдеэ шанажа байһан эжымнай һайхан гоё хоолойгоор “Саяан үндэр ууламнай...” гээд ирагуу гоёор дуулажархиха. Мүнөө тэдэ хоёроо һанахадам, хоолойм зангираад, досоомни дулаахан болоно.
Түрүүшын декадада хабаадагшадай дунда буряад дэгэл үмдэһэн Сталин багшатай, Калинин старостатай, Ворошилов маршалтай гэрэл зурагууд буряад айл бүхэндэ байдаг һэн. Манайда баһа байдаг һэн. Түрүүшын декада тухай аба эжымнай үхи хүүгэдтээ иигэжэл хөөрэжэ байгаа юм.
Тамхяа татажа байгаад, баяртайгаар,бахархалтайгаар хөөрэжэ байһан абынгаа шарай мартадаггүйб. Согто-Хангилай Абида Арсаланов Москвада гоёор дуулаад орден шагналда хүртөө һэн гээд хэлэхэ. Манай Хожогортон угай Догойн хүбүүн Шалхуу Рабдан “Энхэ-Булад баатар” оперодо хоорто дуулаа һэн гэжэ абамни хөөрэдэг байгаа.
АГУУЕХЭ БАГШАНАР ЭХИН ДЭЭРЭ БАЙҺАН
Һүүлдэ Улаан-Үдэдэ Дашарабдан Одбоевич Батожабайн нүхэдтэеэ Москвада болоһон түрүүшын декада тухай зүрхээ доһолгон хөөрэлдэжэ байхые дуулагша һэм. Дурсан хөөрэлдэжэ байхадаа, тэдэнэй баяраар халиһан нюур шарайнь гэрэлтэжэ байха. Түрүүшын декадада хабаадахадаа, тэдэнэр омог дорюунууд, залуунууд ябаа ха юм!
“Энхэ Булад батор” оперын репетици хэжэ байхадань, томо-томо ноёд һайд харахаа, шалгахаа ерэхэ ха. Зариман магтаха, зариман ямар орёо ордоһотой хүгжэм гээшэб, манай артистнууд дуулажа шадаха юм гү гэжэ байгаад һанамжаа хэлэхэ ха. Тиигэхэ бүринь, залуу артистнууд үсэд нэтэрүүгээр ажалаа үргэлжэлүүлхэ, багшанарай зааһан хэшээлдэ анхаралтай хандаха, хүгжэмэй ното сээжэлдэхэ, аянга зүбөөр дуулаха шадабаряа мүлихэ гэхэ мэтэ ажалдаа бүри оролдодог байһан юм. Буряадай түрүүшын декада бэлэдхэлдэ туһалһан, түрүүшын үндэһэн оперо бүтээһэн, буряад мэргэжэлтэ хүгжэмэй хүгжэлтэдэ эхин һуури табиһан агууехэ хүнүүд байгаа юм. Хүгжэм зохёогшо, пианист, режиссер Павел Берлинский, режиссер Иосиф Туманов, хореограф Игорь Моисеев болон бусад тэрэ сагтаа абьяас бэлигээрээ асари томо хүнүүд байһан юм. Тэдэнэр буряад залуу артистнуудта олон юумэ заажа үгөө, хүгжэмэй нотонуудые зааха, хоолойгоо мэргэжэлтэ янзаар хэрэглэхэ, тайзан дээрэ өөрыгөө яажа харуулхаб гэхэ мэтэ уран урлалай эрдэмдэ һургаһан, зааһан хүнүүд гээшэ. Гайхамшаг талаан бэлигтэй багшанарта заалгажа байхадаа, тэдэнэй заахые харахадаа, залуу артистнууд бүхы юумэ шададаг болохобди, хэшээлнүүдые хадуужа абахабди, мэргэжэлтэ уран урлалда һурахабди гэжэ эрмэлзэдэг һэн. “Энхэ-Булад баатар” оперын либреттэ уран зохёолшо Намжил Балдано зохёоһон, хүгжэм зохёогшо Маркиан Фролов хүгжэм зохёоһон, Александр Тимин уран зурагаар шэмэглэһэн юм. Хүгжэмэй-драматическэ театрай артистнууд бэлэн бэшэ, харюусалгатай, гүрэн түрын удхатай ажал үндэр хэмжээндэ бүтээжэ шадаа һэн. Олон зоной оюун сэдьхэлэй гүн сооһоо шэлдэг уран бүтээл – түрүүшын оперо мүндэлһэн юм.
Москвагай Ехэ театрай тайзан дээрэ 1940 оной октябриин 20-до “Энхэ-Булад баатар” оперо табигдажа, Буряад уран урлалай ба уран зохёолой түрүүшын декада Москвада эхилээ һэн. Байгалай эрьеһээ ерэһэн артистнуудые москвагайхид халуун альга ташалгаар, дулаахан хандасаар угтан абаа һэн. Түрүүшын декадын һүүлээр Буряадай хүгжэмтэ-драматическа театрай артистнууд үреэл магтаалда, шагнал хайрада хүртөө һэн ааб даа.
АЛДАРТА ХҮНҮҮДЫЕ АМИДЫГААР ХАРАДАГ БАЙГААБ
Буряадай оперо болон баледэй театр СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ болонхой. Алдарта энэ хүнтэй сугтаа бууза дархалаа һэмби гэжэ хэлээ һаам гайхалтай байха бэзэ. Һамасуу абгайн дүү хүбүүн Арсалан Раднаевичтан 1966 ондо Коммунистическэ гудамжаар модон гэртэ байдаг һэн. Нэгэтэ Даширабдан ахайтан үхибүүдээрээ дүүгэйдээ эжытэеэ уулзахаа ошобод. Ногоон базаарай тэндэ ябажа ябатараа гэнтэ Даширабдан ахаймнай нэгэ хүниие хараад ехэл хүхибэ: “Оо, энэ арадаймнай артист гуталханаа баагсадуулжа байнал, үтэр манаар ябая”,- гээд лэ тэрэ хүниие дахуулба. Һүүлдэ мэдэхэдэмни, тэрэ хүмнай Сталинай нэрэмжэтэ премиин лауреат, СССР-эй арадай артист, режиссер Гомбо Цыденжапович Цыденжапов байһан байгаа. Эдэ агууехэ хүнүүдэй хөөрэлдэхэһөө ойлгоходом, Гомбо Цыденжапович анхан дасанда лама байһан байгаа ха. Тэндэ байһан зон бүгэдэ ехэл һонирхобо. Үндэр наһатай Долгор Найдановна Һамасуу абгайн эжынь ехэл һонирхон хөөрэлдөөень шагнаа һэн. Худатан айлшадаа хүндэлхөө бууза хэхэ гэжэ байхадань, Гомбо Цыденжапович дасанда урдань яагаад бууза хэдэг байгааб, тиимэ гуримаар хэе гээд, гараа угаажа ерээд хоёр хутага баряад гараараа түргэн мяхыень татажа буузын мяха бэлдээ һэн. Мүнөө һанахадам, мяханда уһа, һү, талха дээгүүрнь үбэнүүлээ, һонгиныень жэжээр хэршэжэ хээд, худхаад бэлэн болгожорхёо. Би талхыень бажуугаа һэм, буузаяа хунихашье онсо ондоо гуримтай, ямар түргөөр оло дахин хуняа монсогойлооб. Буузаяа болгоод, жэгнүүрыень халта үргөөд, аргагүй удаан хабхагаарнь оло дахин һибэхэ гэжэ байжа зааһыень мүнөөшье болотор мартагшагүйб. Тэрэ амтан бууза болоод худатанай хүндэ барижа байжа ехэл элдэб һонин хөөрэлдөө хэһэн юм. Тиихэдээ Гомбо Цыденжапович түрүүшын декада тухай иигэжэ хөөрөө һэн: “Гоё хубсаһа артистнуудтаа оюулхадаа, дасанай склад сооһоо хуушан дэгэлнүүдэй торго хэрэглээ һэмди. Тэрэ урданай торгонууднай хуу хас тамгатай байгаа. Гоёнууд дэгэл хубсаһан болгоод, артистнууднай үмдэжэ наада харуулаал ааб даа. Тиигээд лэ ехын газарта мүшхүүлбэ гээшэб. Артистнуудай хубсаһанууд юундэ, ямар удхатайгаар хас тамга (свастика) зураатай бүдүүд бэ?”- гэбэ. Хэлэ амандабэрхэ байһандаа урдаа оруулаагүйб: “Энэ тамга гээшэ немецүүдэй һанаһан юумэн бэшэ, үни холын удхатай юумэ. Түбэд гүрэнэй Һаса хото дээгүүр самолеодоор ниидээд хараа һаатнай, Һаса хото хас тамгын дүрсэтэй байха” гэжэ хэлэжэ гаралсаһан хүм. Тон тиимэ юм гү, мэдэнэгүйб”,- гээд Гомбо Цыдынжапович хөөрэжэ, ташаганаса энеэжэ һуугаа бэлэй.
Нэгэтэ Даширабдан ахайнда Бадма Мелентьевич Балдаков айлшан ерэбэ. Москвагай Ехэ театрай ендэр дээрэ Буумал хаанай парти дуулаһан гэжэ алдар суутай ябаа һэн. Бадма Мелентьевич Даширабдан Одбоевич хоёрнай столдоо һуужа үдын хоол барилгань нилээн удаан үргэлжэлөө даа. Хатуу харые барингүй байхань һэн гү, нилээхэн халамгайнууд болоо ааб даа. Даширабдан ахай бодожо ерээд: “Великий певец Бурятии” гээд Балдаковоо тэбэрибэ, тиихэдэнь Бадма Мелентьевичынь баһал урдаһаань хүнхинэһэн бүдүүн хоолойгоор: “Великий писатель Бурятии”,- гэбэ. Һүүлээрнь хоюулаа тэбэрилдээд: “Великие сыны бурятов”,-гэлдээд шангаар энеэлдэхыень хараа бэлэйб. Дашарабдан ахай дуунда дуратай һэн. Бадма Мелентьевич “Баргажан шамаяа һанахадам...” гээд хүнхинэн дуулашаха. Хэнэйшье зүрхэнэй уяртар дууладаг дуушан байһан юм даа! Бадма Мелентьевичэй хоолойнь дабтагдашагүй ондоохон һэн. Зөөлэхэнөөр аад, эльбэжэ байһандал дууладаг хоолойнь, нэгэшье шахагдангүй, жэгдэхэнээр урасхал шэнги урдажал байха. Ямар гоёор дууладаг байгаа гээшэб!
Абида Арсаланович Арсаланов жэнхэн галзууд омогой Юмсэрэнэй Арсалан Сэдэнэй Сэрэмжэд хоёрой бүлэдэ Согто-Хангил нютагта түрэһэн юм. Хони мал адуулжа, моридоо манажа, аба эжыдээ хамһалсажа ябахадаа, дуу дуулаха дуратай һэн. Түрэхын үгтэһэн һайхан хоолойтой, гоёор дууладаг байгаа. Улаан-Үдын хүгжэмэй һургуулида һуралсажа байтараа, декадада хабаадахаар абтаа һэн. Алдар суута Павел Берлинский багшада заалгаһан юм. “Энхэ-Булад баатар” оперодо Ехэ театрай тайзан дээрэ Дарханай дүрэ гүйсэдхөө һэн. Нимбу нагасын Һамасон абгайе һамга абаад байхадань, гэртэнь ошодог, сайгынь уудаг байгааб. Ленинтэй улаан арбан солхооб бэлэглэхэдэнь ямар ехээр хүхихэбши! Түрүүшын декада тухай хөөрыт гэжэ гуйха зүрхэн үгы байгаа, түбэгшөөдэг байгааб. Наһа барахынгаа урда тээ Абида Арсаланович бүлөөрөө Дээдэ-Ивалгада, дасанай хажуудахи һууринда ажаһуудаг болоо һэн. Үхэр мал баридаг болоо бэлэй. “Үнеэдүүднай үглөөгүүр гараад, үдэшэлэн арбаад литр һү асарна. Магазинай бэшэ, өөһэдын һү уужа байхада гоё даа!” гэжэ Абида Арсаланович олзуурхан хөөрэхэ. Малша буряад хүнэй хүбүүн байгаа! Хэзээб даа асуухаб, хөөрүүлхэб гэжэ һанадаг байгааб. Хүн мүнхэ бэшэ...
Агууехэ хүнүүдые харадаг, хөөрөөень соносодог байгааб даа!
ШЭНЭЭР ТАБИГДАҺАН ТУХАЙ
“Энхэ-Булад баатар” үндэһэн оперо 2011 ондо шэнээр табигдаа һэн. Мүнөө үеын залуу артистнууд Бадма Гомбожапов, Баяржаб Дамбиев, Билигма Ринчинова, Мүнхзула, Данзан Бальжинимаев, Доржо Шагдуров гэгшэд гол дуушад байгаа һэн. Ехэ шагнал гэжэ сэгнэгдэдэг “Алтан баг” шанда хүртэһэн, Россида, Монголдо аяар хорёод гаран зүжэг бэлдэжэ табиһан театральна режиссер Олег Юмов “Энхэ-Булад баатар” оперо найруулан табяа һэн.
Шэнэлэгдэһэн “Энхэ-Булад баатар” оперодо Энхэ-Буладай дүрэ бүтээһэн Буряадай арадай артист Баяржаб Дамбиевтай уулзажа, “Энхэ-Булад баатар” оперо тухай хөөрэлдөө үүсхэбэбди.
-Үндэһэн оперодо Энхэ-Буладай дүрэ гүйсэдхэжэ дуулахадаа ехэ баяртай байгааб. Ямар ехэ зол гээшэб! Наһан соомни тудаһан ехэ талаан гээшэб даа! Алдар суута Иван Батурин, Дугаржаб Дашиев, минии багша Вячеслав Бальжинимаевай дуулаһан Энхэ-Буладай дүрэ арад зондоо харуулха гээшэ бахархамаар харюусалгатай ажал байгаа һэн. Эхэ хэлээрээ оперодо дуулахада, сээжэ сэдьхэлдэм дүтэ, үрэ зүрхэндэм урин байдаг. Иван Батурин Энхэ-Булад баатарай дүрэдэ дуулаһан түрүүшын дуушан Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда баатарай үхэлөөр унаһан юм. Эхэ оронойнгоо эрхэ сүлөөгэй түлөө ами наһаа үгөө ха юм. Түрэл театртаа анхан хүдэлһэн алдарта артистнуудай баатар зориг, үнэн ажал, сэбэр сэдьхэлые һанан, бидэ мүнөөдэрэй артистнууд түрэл теартаа арюун сэдьхэлээ, үнэн сэхэ ажалаа, талаан бэлигээ зорюулхабди гэжэ хэлэхэ байнаб.
Буряадай арадай артистка Билигма Ринчиноватай утасаар хөөрэлдэжэ, “Энхэ-Булад баатар” оперодо Арюун Гоохоной дүрэ гүйсэдхэһэн тухай хөөрэжэ үгыт гэжэ гуйбаб.
-“Энхэ-Булад баатар” оперодо Арюун Гоохоной дүрэ гүйсэдхэжэ дуулахадам, намда тон ехэ харюусалгатай байгаа һэн. Юундэб гэхэдэ, минии багша Надежда Казаковна Петрова Арюун Гоохониие Москвагай Ехэ театрай тайзан дээрэ дуулаһан юм гэжэ мэдэнэт. Тэрэ дуулахаһаа гадна тон бэрхээр наададаг байһан. Багшадаа ошоод һонин хөөрэдэг байгааб. “Энхэ-Булад баатар” оперо дахяад тайзан дээрэ табигдахань гэжэ хэлэхэдэм, багшамни ехэ баярлаа һэн. “Би таниие хүсэжэ дуулажа шадахагүй хаб даа” гэжэ хэлэхэдэмни, иигэжэ хэлээ бэлэй: “Манай багшанар эрхимэй эрхим мэргэжэлтэ багшанар байгаа. Бидэ
ехэ гайхамшаг һургуули абаһан гээшэбди. Би тиихэдэ хонгор залуу ябаа һэм даа. Ши бэрхэ дуушан болонхойш, ши шадахаш. Бидэнэй таанадта зааһаниие таанар саашань шабинартаа дамжуулаарайгты”. Уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ Дарима Линховоин, найруулагша Олег Юмов, дирижер Антон Лубченко гэгшэд ехэ ажал оролдолго гаргаа юм. Бидэ мүнөө сагай эрилтэдэ таарамаар дуулаха, наадаха гэжэ оролдообди. Би Арюун Гоохоноо дууладаг һаа гэжэ хүсэжэ ябадагби.
Мүнөө үедэ буряад хэлээ һэргээхэ гэһэн асуудалай шухала болоод, шухала хөөрэлдөөн боложо байхада, бидэ Буряадай оперно театрай артистнар хубитаа оруулха байгаабди гэжэ бодоноб. Жаахан үхибүүдтэ тааруулжа, үльгэр гү, али онтохоной удхаар хүгжэмтэ зүжэг зохёогоо харуулаа! һаа ямар һайн байгааб гэжэ һананаб.
ДУРСАЛГЫН ТҮГЭСХЭЛДЭ ТҮРЭҺЭН БОДОЛНУУД
Наян жэлэй саада тээ болоһон баяр бахархал дүүрэн үйлэ хэрэг тухай үзэг холбон бэшэжэ байхадаа, олон юумэн тухай бодолгото болооб.
Наян жэлэй саада тээ Буряад оромнай иимэ ехэ хайра хүндэдэ хүртэжэ байгаа болоно. Уран зохёол, ирагуу найраг, уран урлагнай эрхим дээдэ хэмжээндэ байгаа. Хүн зоной сэдьхэлэй байдал баяртай, хүхюутэй байгаа.
Манай буряад арад зоной эрхимэй эрхим хүнүүд 1940 ондо Москвада соёл урлалаа харуулжа, амжалта түгэлдэр бусаа бэлэй. Байгал далайн эрьедэ бэлиг талаанаар баян бардам арад ажаһуудаг юм гэжэ харуулаа һэн!
Түрүүшын декадада хабаадаһан бэлигтэн ямар асари томо багшанар болооб! Надежда Петровагай шабинарые эндэ нэрлэн һаныт! Бадма Балдаковай нютаг Баргажанһаа ямар дуушад урган бодооб! Алдар суута Даширабдан Батожабай “Энхэ Булад баатар” оперодо хоорто дуулажа ябаа, хожомынь ямар удха түгэлдэр зохёолнуудые зохёогооб, үзэмөөр гоё зүжэгүүдые, кино табяаб! Буряад арадай оюун бэлигэй гүн сооһоо гараһан гайхамшаг бэлигтэй хүнүүдэй эхи табиһан урлал үргэлжэлжэ байна!
"ЭНХЭ-БУЛАД БААТАР"- БУРЯАДАЙ ТҮРҮҮШЫН ОПЕРО
СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ оперо болон баледэй театр үндэһэн “Энхэ Булад баатар” опероо табижа байхаа яана гээшэб даа! Эгээн һүүлдэ 2016 ондо Соведүүдэй талмай дээрэ “Алтарганын” үедэ арад түмэндээ харуулаа бэлэй. Декада тухай, опера тухай һүргуулиин үхибүүд, залуушуул, оюутад мэдэхэ болохо, хүгжэмдэ дуратай болохо, буряад үндэһэн урлал хүндэлдэг болохо һэн. “Энхэ Булад баатар” оперодо түрүүшын Энхэ-Буладые дуулаһан Иван Батурин Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда баатарай үхэлөөр унаһан байна. Илалтын 75 жэлэй ойе тэмдэглэжэ байһан энэ жэлдэ Эхэ оронойнгоо түлөө ами наһаа хайрлаагүй дуушан тухай хүн зондо хөөрэхэ, дурасхаалыень мүнхэлхэ байгаа гэжэ һананаб.
