Буряад арадай "Үншэн сагаан ботогон" дуун жэл бүри "Звезда" субагаар харуулдаг "Новая звезда" урилдаанда энэ оной апрелиин 17-до зэдэлхэ байна. Уртын дуунай гүн удха, зүрхэ доhолгомо аянга, Эржена Санжиева дуушанай ирагуу дуулалга шүүгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэхэ байха гэжэ найдая. Арадай дуун манай гайхамшаг баялиг! Буряад Уласда ажаhуудаг буряадуудай,шэмээшэгүүдэй, татарнуудай арадай дуунууд бурьялжа байhан булаг мэтэ дундаршагүй нөөсэ мүн. Алишье арадай түүхэдэ ямар үйлэ болоо hэн бэ, тэрэ хүн зоной ухаанда хадуугдажа, дуу зохёогоод дуулалдаһан байдаг. Аба эжыгээ, түрэл гаралаа,инаг амарагаа, тонто нютагаа магтажа уянгалан дууладаг hэн. Буряад арадай түүхые буряад арадай дуугаар шэнжэлжэ болоно. Ямар ушараар дуунай зохёогдоһониие мэдэхэгүй дуушан тад ондоогоор дуулаад, алдуу хэһэнээ ойлгохошьегүй ушар байдаг. Жэшээлхэдэ, “Холо байна” гэжэ дуунай аянгые мүнөө сагай хүгжэмэй зэмсэгээр дууряагаад, дуушан хатаржа байгаад, хүхюутэйгээр энеэжэ байгаад дуулаһан бүтээл Интернет соо хараа һэмби. Дуун ямар удхатайб, түүхын ямар сагта, ямар ушараар сэдьхэлээ хүдэлжэ зохёогоод хэн бэ даа дуулааб гэжэ юушье мэдэхэгүй хүнэй ажал.
Хадын оройгоор харахадам
Харанхы манан соо наран байна
Ханилһан гансаяа һанахадам
Харалсахын аргагүй холо байна
Уулын оройгоор харахадам
Уняартай манан соо наран байна
Ушарһан гансаяа һанахадам
Уулзахын аргагүй холо байна.
Энэ дуун дахин уулзахаар бэшээр хоёр тээшээ таһарһан инаг хоёрой хахасалгын дуун. Эрхэтэнэй дайнай үедэ, улаантан сагаантан гэжэ илгаржа,хари газар руу зөөдэлэй боложо байһан үедэ, хатуу шэрүүн сагта дуулаһан уйдхар гашуудалай дуун гээшэ. Хэлмэгдэһэн буряадуудай үри һадаһад “Абымнай дууладаг дуун” гээд мүнөөшье нулимсаа дуһалуулан энэ дууе соносожо байхыень Монгол орондо хараа hэмби. “Зандан бүреэтэй ташуур”, “Алтаргана” дуунууд ангиин дайсадай дуулаад хилын саана ошоходоо дуулаһан дуун гэжэ хорюултай байһан саг түүхын хуудаһан болоод үлөө.
2008 ондо арадай дуунуудые дабтагдашагүй гоёор дууладаг Будаханда Дашиева тухай үгүүлэл бэшэхэдээ, нэгэ иимэ асуудал минии һонирхол татаа һэн. “Хаанахан бэ?” гэжэ буряад арадай дуун тухай асуугаа һэнби.
Ардаг хэр моримни
Арынгаа дабаанда шэшэрбэ аа гү
Айдар ганса нүхэрни
Арынгаа манан соо төөрибэ аа гү?
Шэбшэгэр хээр моримни
Шэлынгээ дабаанда шэшэрбэ аа гү?
Сэдьхэлтэй гансахан амарагни
Шэлынгээ манан соо төөрибэ аа гү?
Эрэ нүхэртөө һанаагаа зобоһон эхэнэр хүнэй гуниг, хайра сэдьхэл бултыень гурбан бадаг соо багтааһан энэ дуун эрхэтэнэй дайнай үедэ зохёогдоһон, тэрэ үеын байдал харуулһан гэжэ һанамаар гээд Будаханда Тарбаевнада хандаа бэлэйб. “Тиимэшүүл аа гү, энэ дуун ехэ дуулагдадаггүй, бү дуула гээд хоридог һэн” гэжэ тэрэ хэлээ һэн. Дууншье һаа хоригдодог ямар хатуу шэрүүн саг байгаа гээшэб!
Айлтагүйн Нумаа абгайн дуулахые шагнахада,ямар гоё гээшэ һэн бэ! 1874 ондо түрэһэн хүгшэн эжымни Байгал далайһаа уһа удхаад ябахадаа дууладаг һэмби гээд “Байгал далай” гэжэ дуу заажа үгөө һэн гэжэ хөөрөө бэлэй.
Баруунһаа зүүнһээ һалхилнал, һалхилнал ха гээ
Байгалхан далаймнай долгилнол, долгилнол ха гээ.
Басагадһаа намайе захюулнал, захюулнал ха гээ
Бараанхан зүрхэмни догдогонол, догдогонол ха гээ.
Ямар һонирхомоор үгэтэй, ямар ирагуу гоё аянгатай дуун гээшэб!
Нүүдэлшэ арад зоной ямар бэ даа шалтагаар нютагжаһан нютагаа орхижо зөөхэ болоходоо дуулаһан “Наян Наваа” дуун домог түүхэ болоод, мүнөөшье ямар бэ даа нюуса хадагалһан мэтэ мартагдаагүй зандаа. Энэ дуун эртэ урда сагһаа дуулалдан абажа ерэһэн түүхын дуун болоно.
Заян Заян заяалай
Заян Наваа минии лэ.
Байдан Байдан байдаа лэ.
Байдан-Ёогоо минии лэ.
Монгол ороной буряад басаган, бэлигтэй дуушан Ганболодын Гансэсэг зүрхэнэй шэмшэртэр уртын дуунай аялгаар уянгатуулан дуулаа. “Наян наваа” дууе тэрэ ямар гоёор, онсо ондоохоноор зэдэлүүлээ гээшэб!
“Хингаан голой булжуухай” дуун ехэ гүнзэгы удхатай.
Балжин хатанай харида хадамда ошоходоо дуулаһан дуун гэжэ хэлэгдэдэг юм
.Энжэ зоноо дахуулаад хари халуун газарта ошоходоо, урдань хүлеэжэ байһан хуби заяан тухайгаа бодолгото болоод дуулаа гү?
Хингаан голой булжуухай
Хилгааһандаа эндүүтэй
Хинажа, бодожо ябахада
Оршолондоо эндүүтэй
Нарин голой булжуухай
Набшаһандаа эндүүтэй
Нарилжа бодожо ябахада,
Оршолондоо эндүүтэй.
“Хайр сагаан шулуун” дууе хаража үзэхэдэ, сэрэгэй албанда татагдаад,нютагаа, гэрээ һанахадаа дуулаһан дуун. Түүхын үшөө нэгэ хуудаһан дээрэ бэшээтэй үгэнүүдые уншая.
Хайр сагаан шулуун
Хатуу, хатуу гэлсэдэг
Хара далайн долгиндо
Хатуу бэшэ элэгдэдэг
Абын ганса хүбүүе
Хайратай, хайратай гэлсэдэг,
Хаан түрын албанда
Хайратай бэшэ мордодог
Хүнэй ганса хүбүүе
Хүндэтэй, хүндэтэй гэлсэдэг
Үгэдэй хаанай албанда
Хүндэтэй бэшэ мордодог.
Үгэдэй хаанай үедэ зохёогоод дуулаһан дуун. Арадай дуун - түүхын гайхамшаг гэршэ мүн!
2002 ондо Агын тойрогто «Алтаргана” наадан боложо, уласхоорондын удха шанартай болоо һэн. МНР-эй арадай артист Д.Жаргалсайхан, СССР-эй арадай артистнууд Ким Базарсадаев, Иосиф Кобзон гурбан буряад дэгэл үмдэнхэй, буряадаар дуу дуулажа байхадань, сэдьхэл соогоо омогорхол, уярал, баяр багтаажа ядажа, альгаа ташажа бахархан байһамнай түүхын баһа нэгэ хуудаһан мүн. Мүнөө саг һайн болоод, гурбан ехэ гүрэнүүдэй дэбисхэр дээрэ тараһан буряад арад зон “Алтаргана” наадандаа уулзажа, үбгэ эсэгэнэрэйнгээ дуулаһан “Алтаргана” дуугаа дуулажа байхамнай дэмбэрэлтэй һайхан гээшэл! “Алтаргана” наадандаа уулзажа, мартаһанаа һэргээжэ байхамнай ямар гоё гээшэб!
“Алтаргана-2008” наадан Эрхүү можодо болоходонь, арадай дуунуудай урилдаан Усть-Ордада болоо бэлэй. Хаана “Алтаргана” болоноб, тэндэхи нютагай дуушад олоороо хабаададаг гэжэ адагламаар байдаг. 2008 ондо Эрхүү можоһоо арадай дуунай урилдаанда 22 дуушанай хабаадахадань баярламаар байгаа һэн. Арба гаран жэл үнгэрөөшье һаань, хэниинь ямар дуу дуулаа һэн бэ, ямараар дуулаа һэн бэ, хуу нюдэндэм харагдажа байһан шэнги. Эрхүү аялгаар дуулаһан дуу һайхашаан соносоһоноо, буряадаараа дуулаха дуушадай Эрхүүһээ олон байһанда баярлаһанаа мартадаггүйб.
2016 оной намар Оһын аймагай Үбэсэ, Борохаал, Бэлшэр нютагуудаар олон зоноор уулзааб, видеобэшэлгэ хээб, хөөрэлдөө бэлэйб. Байгалай баруун тээхи буряадууд түрэл хэлэеэ мартаагүй, зан заншалаа алдаагүй, тогоонойнгоо архи нэрэһээр, домог түүхэеэ түүрээһээр, үреэл үгэеэ хэлэһээр, нютагай аялгаар хөөрэлдэһөөр зандаа байна гэжэ баярлаа бэлэйб. Борохаал нютагта арадай аман зохёолой бүлгэмэй наһатай хүнүүд һургуулиин үхибүүдтэ буряад дуу, хатар заадаг, уг гарбалаа мэдэдэгээр һургадаг байгаа һэн. Хэдэн жэлэй саада тээ Үндэһэтэнэй номой санда “Сэгээн дуун” гэжэ нэрэтэй Байгалай баруун тээхи буряадуудай арадай дуунда зорюулһан уулзалга болоо һэн. Арадай аялга дуун бидэнэй сээжэ сэдьхэл уяруулха, эльгэ зүрхэндэмнай урма зориг бадарааха эди шэдитэй гээшэ. Энэ уулзалгые Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй һургуули, Үндэһэтэнэй номой сан сугтаа найруулан зохёогоо һэн. “Сэгээн дуун” гэжэ нэрлэһэн энэ уулзалга дээрэ баруун буряадуудай дуунуудые шагнажа, хужарлаа бэлэйбди. Арадай дуун тухай зугаа дэлгээһэн, арадай гүн сооһоо мүндэлһэн гоё дуунуудые зэдэлүүлһэн hонин уулзалга болоо бэлэй. Байгалай баруун тээхи буряадуудай дуунай аялга, нугалбари эхын һүнтэй бэедээ шэнгээгээгүй хүн дуулажаш шадахагүй хаш даа гэжэ би һананаб. Тойроод юун болоноб, мүнөөдэр хаана юун болооб, һонин дуулгажа, тэрэ доронь зохёогоод, хүгжэмдэ оруулаад, ханхинаса дуулалдадаг байгаа. Дууриин дуушан эрхүү буряадуудай дуу яажашье оролдоо һаа, тон тэрэ анханайнь аянга, нугалбари, хухалга гаргажа дуулажа шадахагүйл ха даа гэжэ һананаб.
Ага нютагта урдань можо дуун гэжэ арадай дуу дуулалдаг дуушадай урилдаан болодог байһан юм. Жэлэй нэгэ дахин намарай сагта, баян тарган үедэ болодог байгаа. Арад зон можо дуунда олоороо суглардаг байһан. Арадай дуун хаанаһаа эхилнэб? Хэн бэ даа бэлигтэй нэгэн дуунай үгэ зохёогоод, аянгада тааруулаад дуулахадань, арад зон гоёшообол, саашань дуулалдаһаар, дуун тарадаг байгаа. Хаанаб даа ямар ушар болоноб, тэрээн тухай зохёогоод дуулалдаха. Арадай дуун гээшэ арад зоной гүн сэдьхэлһээ мүндэлһэн ирагуу зохёол болоно. Эгээл гоёор, хүнүүдэй уяршатар хэн дууланаб? Сэдьхэлэй доһолшотор хэн хангюурданаб? Ходо дуулагдажа байдаг дуу дуулана гү, али урданай, хүнүүдэй соносоогүй дуу дуулана гү, арад зон шүүжэ мэдэдэг, шэлэдэг байһан юм.
Можо дуунда дуушад шалгарһаар, һүүлэй һүүлдэ хоёр хүн үлэдэг байһан. Можо дуунай тэмсээе хараһан Ага-Хангилай Жамбалова Рэгжэдма абгай иигэжэ хөөрөө бэлэй: «Ушарбай нютагайтнай Митэбэй Дулмажаб гэжэ аргагүй гоёор дууладаг суутай дуушан байһан юм. Дуунай аянга гоёор угалзатуулан гаргадаг, нугалбари, хэлбэрииень алдангүй шадамараар дууладаг байһан. Хойто Агаһаа Иван Сада гэжэ хүн гоё хоолойтой, сэбэр сэмсэгэр хүн гунигтай дуу дуулаа һаа, хүнүүдэй уйлашатар дууладаг, хүхюутэй
дуу дуулаа һаань, хүнүүдэй шарай баяраар халижа байдаг һэн. Нэгэтэ Мухар-Хүндыдэ можо дуун болоходонь, эдэ хоёр суута дуушад ана-мана дуулалдаа һэн ха. Хэнииень эрхим гэжэ шэлэхэнь бэрхэтэй байгаа. Урилдаанай гуримаар дуу андалдана гээшэ ааб даа, нүгөөдынгөө дуулаһан дуу дабтахагүй, арадай дуунуудые ээжэлээд дуулажал байха ёһотой байгаа. Иван Сада дуушан дуулаха дуугаа бултыень дуулаад, саашань үргэлжэлүүлхэ гэхэдээ, дуу һанажа ядажа байхадань, Митэбэй Дулмажаб дуушан хэдэн дуу дуулажал байгаа һэн ха. Арад зон тойроод хуу мэдэхэ, хуу хаража байна ха юм. Арад зоной хүхихэш гээшэнь ушаргүй юм ааб даа. Дууша эхэнэр “Зай, мүнөөдэр
би шамайе одоол диилээб”,- гэжэ хэлээд, Иван Садын мүрыень тоншоод, толгойгоо дээгүүр үргэнхэй саашаа ябашоо һэн гээд зон хөөрэлдэдэг байhан ха. Иван Сада дуушан СССР-эй арадай артист, бүмбэрсэг дэлхэй дүүрэн алдар сууда гараһан Ким Базарсадаевай аба, Эсэгын дайнһаа бусаагүй юм даа. Ким Базарсадаевай дуулахада арад зон ямараар хүхидэг байгаа гээшэб, эсэгээ дууряагаа гэжэ баярладаг байгаа.
Арадай дууе хэн бэ даа бэлигтэй хүн зохёоходонь, арад зон соо һайшаагдаад, саашаа дуун мүлигдэ мүлигдэһөөр гайхамшаг гоё болоод, арад зоной дунда дуулагдана, түүхэдэ үлэнэ ха юм.
Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданай үедэ арадай дуунуудай гоё һайханиие дуушад субад эрдэни мэтээр ялалзуулдаг гээшэ. «Алтаргана» нааданда илалта туйлаад, мэргэжэлтэ дуушан боложо ургаад, томо-томо тайзан дээрэ дуулажа ябаһан дуушад байха. Жэшээлхэдэ, Саян Цымпилов Эрхүүгэй Алтарганада 2008 ондо шагнал абажа ябаа һэн. Олон жэлдэ дээдэ һургуулида һуража ерээд, мүнөө сагта Гомбо Цыдынжаповай нэрэмжэтэ
Буряадай гүрэнэй оперно театрта гол дуушанаар дуулажа байна. Арадай дуу дуулаhаар далижаhан, үндэр дабаануудые дабаһан, мэргэжэлтэ дуушад боложо ургаһан бэлигтэн олон байха.
Бүхэ үндэһэтэй, хатуу голтой, үндэһэ һайтай алтаргана ургамал магтажа арад зон дуулаһан. “Алтаргана” гэжэ арадай дуунай нэрээр Бүгэдэ буряадай олон улсын наадан нэрлэгдэһэн. Хүбүүд, басагад “Алтаргана” нааданда бэлдэхэдээ, буряад хэлэндээ, буряад аялгадаа дуратай болоно. Арадай дуунууд арад түмэнэй сэдьхэлэй гүн сооһоо мүндэлһэн түүхын гайхамшаг баялиг гээшэ! Арадай дуунай зэдэлжэ байгаа сагта буряад хэлэн мүхэхэгүй!
