Эдир залуу ябахадаа,“Коммунизм” колхоздо абатаяа хони харууһалдаг байгаабди. Тиихэдэ һэеы гэр соо байхабди. Тооноор тэнгэриин одод харагдаха, би одоо гоёшоодог һэм. Зөөхэдөө, һэеы гэрээ абатаяа хоюулан табихабди. Удаан саг соо бэшэ һэн даа. Гэрээ табяад, хирпиисээр пеэшэнээ тэрэ доронь табихаш, сайгаа түргэн шанаад байбал абадаа магтуулхаш. Магтуулхын тула оролдохош даа. Таби гаран жэл үнгэршөө. Сагай ябаса ямар түргэн гээшэб!
Монгол туургатанай гайхамшаг түхеэрэлгэ - һэеы гэр!
Үе сагай үнгэрхэ бүри урданай юумэн мартагдана. Мэдэхэ хөөрэхэ зон үсөөржэл байна. Тиимэ тула олон жэлэй саада тээ Толон сониндо уншаһан Д.Далаевагай толилолго эндэ буулгажа табибаб. Һэеы гэр дархалдаг хүнүүдтэ хэрэгтэй байжа болохо. Саарһан дээрэ байхадаа, саарһан хуушарна, харин энэ Интернет гээшэ соо хадагалагдаад байхадаа, хэзээ нэгэтэ хожом хүнүүдтэ хэрэгтэй байжа магад гэжэ бодооб.
--о—
Эртэ урда сагһаа буряад-монгол угсаатан имагтал мал ажалаараал байдаг байһан. Эдеэ хоолоо, хубсаһа хунараа, гэр байраяа барижа һуун, үри хүүгэдые үндылгэжэ, хэдэн үе дамжан амидардаг бэлэй.
Хун сагаан хониной нооһоор
Хурга зузаан һэеы нэхэжэ,
Хонгор добын орой дээгүүр
Хун сагаан гэр барижа,
Үбэлэй хүйтэндэ үрхэеэ татажа
Зунай халуунда хаяабшаа шуужа,
Анда нүхэдөө угтан сайлуулжа,
Адуу малайнгаа мэндые мэдэлсэжэ,
Манай буряад улад һууһан түүхэтэй.
Теэд мүнөө хайшаа юм гээшэб? Энэ сагые хүлисэжэ һууял. Гэбэшье хонин һэеы гэрээ һонирхон байжа бэшэхэм.
ГЭРЭЙ ХАНА
Анхан сагай Дулаан Хара нютагай Дабаагай Сэмпил үбгэн Агын голой бургааһанда ошоходоо, модон модон тэргэдээ борогшо гүүгээ оруулаад, бүхы голой бургааһа мэдэхэ һэн тула, хаана, ямар бургааһан ханада таарахаб гэжэ шэлэн отолдог һэн. Тэрэнээ сэбэрлэжэ шулажа эхилхэ. Аргалаар түүдэг табяад, тэдэ бургааһануудаа галда халаагаад, нэгэ нэгээр матажа эхилхэ. Нэгэ ханада хори гаран гонзогор модон орохо байгаа. Долоон ханатай гэртэ арбан табан тэргэ бургааһан орохо гэжэ хараалая. Нэгэ ханын гушан гонзогор модондо наяад нүхэхэнүүд хэрэгтэй. Тэрэ матаһан модохонуудаа метртхахад утатайгаар зохёогоод,тэмээнэй арһа үжөөжээлдэхэ зуураа, тэрэнээ нарииханаар жүһөөд, түхеэрһэн бургааһануудаа холбон барижа үдэдэг һэн.Монсойтор зохидхоноор уялаа болгожо татахада, нойтон арһан һайн һайн байдаг. Нэгэ хана хэхын тула адаг долоон хоног үнгэхэ. Сэмпил үбгэмнай Агын гол бургааһа сабшахаяа ошоходоо зрюута үдэр гаргаад, һү хөөрүүлжэ орон дэлхэйдээ үргөөд, саашань ажал хэдэг бэлэй. Хабар, бургааһанай гүлгэлхын урда тээ, бургааһанда гарадаг байгаа.
УНЯА ХЭЛГЭ
Уняа хэхэдээ, нарһан модо хэрэглэдэг. Мүнөөхил Сэмпил үбгэмнай нэгэ үглөөгүүр борогшо гүүгээ тэргэлжэ, халтар нохойгоо дахуулаад, долоон хоногой эдихэ хоол түхеэрэнхэй, унтаха унтарияа, тогоо торхоео абаад, Хилгэндын аршаанай дээдэ эхин өөдэ яаралгүй гараба. Арбан тэргэ нарһан модо шүүһэлхынь урда отолон бэлдэжэ,
гэртээ бүхэли хабартаа шэрэжэ дүүргэдэг байгаа.Уняа хэхэ нарһаяа ажаллажа эхилхэдээ, тон түрүүн мүшэрыень сэбэрлээд, холтоһыень шуулаад, хоёр метр утатайгаар жэгдээр тайраад, хатааха. Һүүлээрнь жэгдэхэнээр хахалаад, хабтагай болгоод харуулдажа, самсаал гаргаха. Удаань жэгдээр хатахыень хабтагай дээрэ жэрылгэн табижа, наран һалхин хоёрто һайнаар хатааха.
Гоё сэхэнүүд уняа аржагар болотор түүдэгэй утаанда баридаг байһан. Тиигээд һайса хатаһан хойнонь түүдэгэй галда шабын түмэр халаагаад, уняагайнгаа үзүүртэнь бүгэлдэргэ уяха нүхэ сорьехо. Сорьегдоһон нүхэндэнь тэмээнэй нооһо ээрээд, бүгэлдэргэ уяа хэхэ.
ТООНО ХЭЛГЭ
Мүнөөхи Сэмпил үбгэмнай гүүгээ тэргэлээд, баһал ой гараба. Алшууртай тамхинһаа удхаад, шииг шииг гэтэр гааһаяа хүхэн, хойшоо Арын булаг шэглээд, гүүгээ бүншүүлэн хүтэл дабаха. Тээ үдэшэ багаар ерэхэдээ, матагар түхэреэнээр ургаһан хуһа асарха.
Үглөөдэрынь тэрэ хуһанайнгаа набшаһа, шэлбэһыень, холтоһо үйһыень арилгаад, галда хатаагаад, бүхэтэр түхэреэн болотор шангаар дараад, һураар шангаар уяжархиха. Нүгөөдэ хажуугайнь түхэреэниие бага бага оолеор сабшаад, халаажа матаад, баһал уяад орхихо. Хэдэн үдэр наранда хататарынь байлгаад, хатаһан хойнонь уяануудынь абаад, жэгдэлжэ оолеор сабшаад, һүүлээрнь мүлигэр болотор харуулдаад, холбожо бүхөөр хадаад, түхэреэн тооно болгохо.
Тооноео тааруулжа уняагай үзүүрэй багтахаар нүхэнүүдые хэхэ. Тооноео хэдэн тээһээнь нимгэхэн түмэр барижа хадаха. Иигэжэ Сэмпил үбгэн тооно дархалжа дүүргэбэ.
ҮҮДЭ ЯАГААД ХЭНЭБ?
Манай Сагаан Шулуутай нютагта бүдүүн нарһан, шэнэһэн модод хомор юм. Үүдэнэй хабтагай хэхэ модондо гэжэ Сэмпил үбгэн мүнөөхи борогшою гүүгээ оруулаад, Шэрэлдэйгээр дабан, баруун хойшоо Арангатын адагаар бүншэжэ Хилгэндын эхин гаража, долоон хоног соо бүдүүн нарһа тайраад, аалихан жүдхүүлжэ гэртээ ерэжэ тэрэнээ эд болгохо. Шулажа хатаагаад, хахалаад, хабтагай болгохо. Хатаһан хабтагайгаа сабшаад, харуулдаад, ялагар сагаан үүдэ хоер можын хоорондо хоноожо дархалха. Нарһан модоор ханза, хайрсаг, үхэг, таг гэхэ мэтэ урданай бараа хэхэдэ, һайхан хангал гутажа, сээжэ зүрхэндэ хүнгэн сэлмэг болгодог юм. Модошо дархан гээшэмнай арюун амисхалаар
Ябажа, бэедээ туһа нэмэри олодог байнал гээшэ ха.
ХАСАБША
Үүдэнтэй зэргэлээд байха сонхын рамые хасабша гэжэ нэрлэнэ, тэрэ сонхонь дүрбэн нюдэтэй. Доошоо хабтагайда һуулгагдана. Үндэр, набтарынь үүдэнтэеэ адлихан байха. Баһал харуулдаад, рамыень карандашаар зураад, оолеор сабшаха, харуулдаха. Хасабшын ажал тиигээд дүүрээ.
ҺЭЕЫ СОХИЛГО
Агаар зөөлэн һэрюухэн, амилхадам амархан.
Алтан наран дулаахан, ажаллахадам дулаахан.
Зунай һайн сагта ногоо, сагаан дэлгэрхэ, наранай халуунда хониной нооһон хөөрэхэ. Хонидойнгоо нооһыень хайшалжа абаад, тэрэ нооһоео һайса хатааха, зунгагыень угааха. Урданай хониной нооһон ута, шэрүүн, сагаан байһан юм. Һэеы хэхэдэ бэлэн. Рдань һэеы хэхэ айл һүнэйнгөө архи суглуулжа, тогоо һайса нэрээд, сагаан эдеэгээ, бообо, үрмэеэ бэлдэжэ, түйсэ түйсөөр хадагалдаг һэн. Нэгэ томо эрье хониео гаргаад, хүршэ айлнуудаа олохоноор уриха. Бургааһаар хэһэн һабаануудаа бэлдэхэ. Тиигээд брезент дэлгээд, тэрээн дээрэ хэды хониной нооһо хээд, урда урдаһаа харалсаад, нооһоео сохижо, хүбхэгэр сагаан болгохо. Тэрэ мүнөөхи долоон ханаяа тойруулха һэеымнай туурга гэжэ нэрэтэй юм. Нэгэ туургада табан хониной нооһон ородог. Нэгэ гэртэ дүрбэн уташаг туурга хэрэгтэй.
Жэшээнь, дүрбэн туургада хорин табан хониной нооһон хэрэгтэй. Хоер туургын һэеы – нэгэ дээбэри. Туурга гээшэ юун гээшэб гэхэдэ, гэрэйнгээ ханануудынь бодхоогоод, хасабшаарынь барюулаад, долоон ханаяа үтеэр татуулаад, хажуу ханаарынь тоходог һэеыгээ туурга гэжэ нэрлэнэбди. Дээбэри гээшэмнай тооноео баряад, уняалһан хойноо дээгүүрнь тоходог һэеы.Тооно гээшэеэ хушаад байдаг һэеые үрхэ гэжэ нэрлэнэ. Хаяабша гээшэ туургын доогуур татагдадаг һэеы. Урда дээбэриһээ хойто дээбэриинь хормойнь үлүүшэг, ехэшэг байха.
Уриһан, сохиһон нооһоео брезент дээрэ табяад, хоёр һамгад
хоёр тээнь байгаад жэгдэлхэ. Хайша хайшаа хоер метр тэбхэр түхэлтэй һэеы болохо. Шадаал һаа зузаан байха. Тэрэнэй тула бэрхэ һамгад хэрэгтэй. Нооһоео табижа дүүргээд, дээрэһээнь хурьганай нооһоор зээг табиха. Тэрэнь табиһан нооһоео жэгдэрүүлхын ябадал болоно. Һүүлдэнь нооһон дээрэ хүнэгтэй уһа сасаха, тиигээд үшөө нэгэ брезентээр хушаад, голтой модондлоо таһа ореохо. Энэнииень гурбан бүһэтэй зон хэхэ. Нооһо дарадаг голтой, хүнды тусхай модон байха. Голдонь хоер оглеобо. Тэрэ оглеободо мори оруулаад шэрэдэг һэн. Хоер час тухай ябаха. Һүүлдэ задалхадань, дарагар зузаан һэеы болоод байха. Нэгэ туургада – гурбан һэеы, дүрбэн туургада – 12 һэеы байха. Нэгэ дээбэридэ – дүрбэн һэеы, хоер дээбэридэ – найман һэеы. Үрхэдэ 1,5 һэеы орохо, хаяабшада – 3 һэеы орохо. Хамта дээрээ табяад хониной нооһон хэрэгтэй болоно.
УЯА, БҮШЭ, ҮТИ, ЗЭЭГ, ХҮБӨӨ
Тон түрүүн гурбан һамгад гэрэй һэеы оёхо гэжэ, зогдортой тэмээнэй нооһо гурбан үдэшын туршада ээрэжэ дүүргэхэ.
Үглөөдэрынь тэдэ гурбан һамгад зүблэжэ, бэлдэһэн ехэ һэеыгээрээ туурга эсхэнэд. Туургада гурбан һэеы орохо. Хоер һамгадынь ээрэһэн утаһаяа тэбэнэдэ һабагшалаад оенод, нэгэ һамганиинь эсхэхэ. Дүрбэдэхи һамганиинь туургада заха оёхо. Хониной нооһоор гоёолто хэжэ, гараараа зээг томоно. Дээбэридэ, хаяабшада, үрхэдэ мүн лэ зээгээр хүбөө оёхо. Хойто, урда дээбэри эсхэхэдээ, томо бүһэтэй хүнэй алхадалаар эсхэдэг. Дээбэриин доодо түхэреэбшэ арбан табан алха, хамта гушан алха болоно. Тиихэдэ хормой ехэтэй, һайн элбэг дээбэри болохо. Бэшыень уняа табяад эсхэнэ. Һэеыгээ эсхэхэдээ, хуһан модон дүшэ һэеы доогуураа шургуулжа хээд, һэеыгээ хурса һүхөөр сабшаад, эсхэнэ. Би зургаатай-долоотой байхадаа, урданай зон яагаад һэеы хэнэб, эсхэнэб, оёноб гэжэ харадаг байһанби.
Хаяабшань зургаан гонзогор байха. Хаяабшын дээдэ хажуугаар мүнөөхи зээгээ эршыень хоер ондоо тээшэнь харуулаад оеходонь, тэрэнь жэрыгээд гоёор гүрэмэл шэнгеэр харагдаха.
Үрхэ табан шушууртай байха. Шушуур бүхэндэнь уяанууд, тэдэнэй утань хаяа хүрэтэр байха. Шушуур бүхэниинь зээглээтэй байха. Адууһанай дэлһээр ба һүүлээр гэрэйнгээ уяа бүшэнүүдые томохо.
Адууһанай һүүлэй хилгааһа уряад, хургандаа хэжэ эмхилээд, хоёр альгаараа альгалдажа томохо. Бэрхэ, шанга һамгадай һайн эршэтэйгээр томоходонь, тэрэнь наһандаа таһархагүй.
Энэ бүхы уяамнай үти гээшэ. Үти уяагаараа долоон ханаяа тойруулжа уяхабди. Энэ үти бүхы гэрээ баряад байха.
Хасабша. Үхэрэй һүүлэй хилгааһаар томогдодог уяа. Хасабша гэжэ хоёр хана барюулаад уяха уяа. Нарииханаар томоотой байдаг.
Бүшэ гэжэ уяа байха. Адууһанай дэлһэнэй хилгааһаар томогдохо уяа. Бүшэ уяа урда, хойто дээбэридэ гурба-гурбаар доро хаяада хүрэтэр хадаатай байдаг. Энэ уяа дээбэриингээ хажуу таладань, гурбуулайень зэргэлүүлээд хадаатай, нүгөө дээбэридэнь тон тиимэл байха. Бүһэтэй хүнэй энгэр хажуу шэнгеэр дээбэриингээ баруун хажууень дээдэ хажуудань һэлгүүлээд, доошонь ханаһаа баряад уяха.
Дээдэ бүһэлүүр, дунда бүһэлүүр гэжэ байха. Энэ бүһэлүүр адууһанай һүүлэй хилгааһаар томодог. Баһал бүдүүн уяа болохо. Бүһэлүүрээ газаа талаһаань дээдэ хажууень тойруулаад бүһэлхэ. Мүн дундуурынь бүһэлхэ.
Үрхэдэ урда хажуу руунь унжаһан ута уяа байха. Энэ уяа адууһанай дэлһэнэй хилгааһаар томогдоһон. Энээгээр үрхэеэ нээхэ, хааха.
Гэр соохи уяха уяанууд. Сагаан хониной нооһо һубаад, бүдүүншэгээр зээг гэжэ томохобди. Дүрбэн туургада дүрбэ дүрбэн уяа хэрэгтэй. Хаяабшада уяа хэрэгтэй. Нэгэ хаяабшада адууһанай дэлһээр томоһон зургаан гонзогор уяа байха.
ГЭР ТАБИЛГА
Зүүн урда зүгһөө үүр хираална гэшэ ааб даа. Буряадууд урда сагһаа орохо гэрэйнгээ үүдэ барихадаа, зүүн урда зүг харуулан татаад барина. Гэрэй эзэн үүдэеэ барижа, бэшэ зон ханаяа түхэреэлжэ эхилхэ. Үүдэ баригша хүн үти гэжэ бүдүүн уяагаа татаха, уяха, ханаяа зохёохо. Хананууд хасабшаар холбогдохо. Тиигээд ханаяа түхэреэлжэ дүүргээд, дахин үүдэеэ бариха. Үндэршэг эрэ хүн эмээлэй үхэг дээрэ гараад, тооноёо бариха. Гурба-дүрбэн хүн тон түрүүн хойно урдаһаань түблэжэ уняалха. Тиин гэрээ һэеылжэ эхилэе. Зүүн урда зүгһөөнь эхилжэ, туургаяа тохохо. Зосоо тээхи уяаень уябабди. Дүрбэн туургаяа тохобобди.
Урда дээбэриеэ газарта дэлгээгээд хоёр хажууһаань эбхээд монсогойлон татаад, хоер хүн тэлээд, тон сэхээр үүдэн дээрээ табижа уняагаар жэгдэлээд, зүүн баруун тээшэнь хаяха. Ара дээбэриеэ һүүлдэнь баһал уняагаар хаяха. Дээбэриеэ хаяжа дүүрэбэ. Дээбэри хаяхын урда тээ дээдэ, дунда бүһэлүүрнүүдыень татажа уяха. Дээбэриингээ бэшэ уяануудыень зүүн баруун тээшэнь һэлгүүлээд, доро ханаһаа уябабди. Үрхэеэ хаяжа, табан шушуурһаань уяануудые доро хаяадань барижа уяха. Хаяабшаяа татабад, зургаа-зургаан уяаһаань дээшэнь гэрэй бүһэлүүрһээ уябад. Заа иигээд лэ бүмбэгэр сагаан гэр бодобо.
