АБЬЯАС БЭЛИГЭЙ ДЭЭЖЭ-УРАН ШҮЛЭГ


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Ирагуу найрагша Галина Базаржаповае эгээн түрүүн 1977 ондо уулзаа бэлэйб. Залуу хонгор наһандаа ябаа даа, саб сагаахан сэбэрхэн   шарайтай,  дабхаряатаһан томо нюдөөрөө энеэбхилэн,  анхарал дүүрээр  шэртэнхэй уряалгы басагантай танилсаа һэм. ”Буряад Үнэн” сониндо тэрэ ажаллажа байгаа,  иимэ залуухан аад, ямар  гүнзэгы удхатай шүлэгүүдые зохёодог юм гэжэ гайхаһанаа мартадаггүйб.

Тэрэ гэһээр Галина Базаржаповагай шүлэгүүдые уншадаг, гоёшооһон шүлэгүүдыень сээжэлдэдэг, шэнэ номой хэблэгдэхэдэ баярладагби.

ХХI зуун жэлэй эхиндэ бэшэһэн шүлэгынь анхарая.

        Мянган жэлэй уулзуур дээрэ зогсоноб,

      Зуун жэлнүүдэй хилэ дээрэһээ золгоно

       Һүни үдэрэй һэлгээн соогуур тодорноб.

       Һара наранай толон соогуур тодорноб.

        Үльгэр домогойнь Шамбала хаанаб?

        Үржэн Хандын орониинь хаанаб?

        Нара Хажадай үзэсхэлэн хаанаб?

        Будалын ороной гуламтань хаанаб?

Поэт энэ шүлэгөө бүмбэрсэг дэлхэйн зулай дээрэ зогсоод  уянгалан уншажа байһан мэтээр  харагдахадал гэхэнь гайхалтайл. Ирагуу найраг бүлэдэг зомнай тусгаар ондоохон юртэмсын зон аа гү гэжэ заримдаа һанамаар байдаг. Хаанаһаа иимэ үгэнүүд олдоод уран шүлэг бүтэшэдэг юм хаб? Олон үдэр бодомжолон зохёодог ха гү, али гэнтэ нэгэ мүһэн ойндонь ородог ха гү, али дээдэ замбиһаа хэн бэ даа шэхэндэнь шэбэнэдэг ха гү? Мэдээдшье яахамнайб.

Алтан гартай  уран дархан шэнги мүлижэ бүтээһэн шүлэгүүдыень  уншажа хужарлая. “Зальбарал” ном иимэ шүлэгөөр эхилнэ:

     Дагшан орон Алхана. Намнанай багшын

     Дам арюудхан, бурханай орон болгоһон

     Дайдын элшые, залитай нюуса шэдиие

     Дуһал дуһалаар нөөсэлһэн үргөө мүн.

     Намнанай багшын даяанай орон гээд шэбшэн

     Наманшалан зальбаран, мүргэхэмни сэнтэйл.

     Набша намаагай забһараар алтаран нэбтэрһэн

     Наранай элшые һайхашаан шүтэһэмни гоёл.

     Уни бутарма улаанаар үнгэтэн бадарһан,

     Сахилма сагаанаар сасаран ошотон гэрэлтэһэн,

     Алтан шаргалаар арюуханаар задаран бударһан

     Агуу гайхал – түхэреэн дүхэриг үзэгдэлэй!

Энээхэн мүрнүүд соо Алхана уулын нангин шүтээн –Намнанай багшын гэрхэн тухай, авторай сэдьхэлдээ шэнгээһэн нангин мэдэрэл, һүзэг бэшэрэл, “жэлнүүд соогуур жэгдэ нэгэтэшье маргангүй” бурхандаа үнэн зүрхэнһөө шүтэжэ ябаха, “жэн мэтээр зүрхэеэ жэгнэн – эмнэн ябалтай” гэһэн бодолго бидэндэ дамжан ерэнэ. Поэт Намнанай багша тухай, бурханай орон Алхана уула тухай, нюдэндэнь харагдаһан жэгтэй үзэгдэл тухай ирагуу найрагай хүсөөр хөөрэнэ.

“Зальбарал” гэһэн шэнэ ном хэдэн бүлэгһөө бүридэнэ: “Замайм эхин-золойм үлгы”, “Боди сэдьхэлэй мүрнүүд”, “Удхатай ушаралнууд”, “Дүлэтэйхэн дүрбэн мүрнүүдни”, “Япон аялгаар”, “Губиин гоо үзэсхэлэн” мүн бусад.

Түрэһэн Захаамин нютагаа “золойм үлгы” гээд ямар һайханаар хэлээб даа... Тоонто нютагай сахюусад хүн бүхэниие наһан үедэнь хаража, халхалжа, хамгаалжа ябадаг юм гээд үбгэд хүгшэд хэлсэдэг һэн. Торожо унан алдахадань, альгаа тодожо абадаг, төөрижэ ябахадань, харгыень заагаад газаршалдаг нютагай бурхадууд байдаг юм даа.

                  Замбуулин ехэ дэлхэйн зулай

                  Задын газар, заха  мони

                  Замайм эхин. Золойм үлгы

                  Захаамин суутай заха мони.

                   Абай   Гэсэрэй аба хайдагай

                   Алтан, мүнгэн абдар бии юм,

                   Эргэнэ хүнэй эхин түүхын

                    Эртын Монголой удха бии юм.

                     Арад зонойнь сэдьхэл соохоно

                    Асари һүлдын тэмдэг бии юм.

                    Агуу буряад нэрые үргэхэ

                    Ашата буянай хүсэн бии юм.

Галина Базаржаповагай хүгшэн эжы тухайгаа бэшэһэн үгүүлэл олон жэлэй саада тээ уншаа бэлэйб. Ирагуу найрагша сэсэн ухаатай, гүн зүгнэлтэй, буряад һайхан заншалтай эжытэй байһандаа ехэ талаантай хүн байгаа гээшэ ха. Энхэргэн эжынь басагаяа “һалхин хиисхүүр үхимни” гээд эрхэлүүлдэг байгаа. Ямар урихан үгэнүүд бэ...

     Һалхин хиисхүүр үхимни гээд,

     Эжымни   намаяа энхэрхэ,

     Һайхан элирхэйлгэн һэн бэзэ –

     Элин ниидэлгэтэй холбоотой.

     Һарьдагай эгсэ орой өөдэ,

     Һаадгүй хиидэнэб үргэһэндөө,

     Һалхин-хани туһамаршан

     Һаргама орьёлдонь хүргэһэншүү...

Энэ саг хүрэтэр үеһөө үедэ дамжан ерэһэн, хүниие хүн болгодог буряадуудай үндэһэн хүмүүжэл,  өөрынгөө жэшээ дээрэ дахуулан зааха зан заншал, жаахан үхибүүнтэй яагаад харилсахаб, яажа дүмүүхэн хандахаб, аргааханаар ямар үгэ хэлэжэ ойлгуулхаб – эдэ  бүгэдые төөбиинь эльгээрээ мэдэдэг байгаа.

           Урсахан гэрэйнгээ һуури мүнөө харахадаа,

           Төөбиингөөл заяае залгаһан мэтэ болодогби.

            Эрхиеэ эрьюулэн наманшалхынь мүнөө һанахадаа,

           Миниингээл түлөө маанияа уншаһыень ойлгодогби.

           Эсэгын дайнда ганса хүбүүгээ алдабашье,

           Хүгтэйхэнөөр зангаа алдангүй һууһыень гайхадагби,

            Эртэлэн бодоод, сайнгаа дээжэ үргэхэдөө,

            Хүбүүмнил бусаһай гээд бурхандаа мүргэдэгынь

                                                                                         ойлгодогби.

Зэдэ голоо хүнэй шарайтай адлидхан “магнай дээрээ хүлһэтэй” гэжэ сасуулхадань, “түлишэшье болохо аргагүй ори ганса модые” хүнэй хуби заяантай жэшэн хайрлахадань, ирагуу найрагшын дотоноо сэдьхэл ойлгонобди.

“Боди сэдьхэлэй мүрнүүд” гэһэн бүлэгтэ автор уншагшадтаа заабарилангүй, зөөлэхэнөөр боди сэдьхэлэй оршондо яагаад өөрөө ерэһэнээ шүлэглэн хөөрэнэ. Буряадуудай дуулан магтаһан бүхэ голтой, бүхэ үндэһэтэй алтаргана тухай дуулаһан, уншаһаншье һаа, энэ ургамал толи шэнги зүн мэдэрэлтэй, зурхайша, мэдэлшэ ургамал гэжэ поэдэй адаглаһаниинь (шүлэглэһэниинь) намда ехэ һонин байба.

Мухар-Шэбэртэ оршодог Мэргэдэй хэрэмдэ алтарганатай ушараад,  мүргэһэнөө, абажа ябаһан эдеэнэй дээжэ үргэһэнөө һанаад, нээрээл, тэрэ саг үеһөө алтаргана намда дэбжэлтэ үгөөл гэжэ ойлгоодхибоб. Поэт хүнэй бэлигүүн нюдэн ондоохон байна, иигэжэ бидэндэ, уншагшадтаа  сэдьхэлэй оёорой мэдэрэлээ хубаалдажа байхадань, алтаргана тухай шэнэ мэдэсэ олоһондоо Галина Базаржаповада баяр хүргэнэб.

“Абарал” гэжэ поэмэ соо Сартуул-Булагай дасанай гэбшэ-лама Дашын Лубсан алтарганые зүүдэндээ хараһанай удаа хамалганай газарһаа табигдаһан тухай уянга  мүрнүүд:

     Алтаргана иимэ шэдитэй, аяа дуутай гэжэ,

     Агуу гүн номтой, абьяас бэлигтэй гэжэ,

     Арюун энэрилээр абарха, үнэмлэхэ гэжэ,

     Аа-хуры буулган соёрхохо гэжэ –

     Оршолонгой иимэ жэгтэй ёһо бии гэжэ

     Ой ухаандаа урдань оруулаагүйм гайхалтай,

     Охин тэнгэриин эльгээмэл эдитэ ургамал гүш?

     Оюун сэдьхэлы энхэрэн тэдхэхэ сэсэгхэн гүш?

“Һүүлшын зам” шүлэг уншахадаа, зүрхэмни ёг гээд, нулимсаа унагаангүй байхын аргагүй... Уншаха бүриш һанагдана, хада уула мэтэ түшэг эрэшүүл олон хүбүүднай Эсэгын дайнда ошоод бусаагүйб даа... ямар һүрхэйхэн үринэр  түрэхэ аад, түрөөгүйб даа...

     Далан модоной зайе

     Дабшаа ябагаар,

     Моринойнгоо ута жолоое

     Гартаа адхаад,

     Дари эхэ мэтээр инагаа

     Дабшалуулан һуулгаад...

“Дүлэтэйхэн дүрбэн мүрнүүдни” бүлэгтэ дүрбэлжэн мүрнүүд. Ирагуу найрагшын ажаглаһан ажабайдалай үзэгдэлнүүд,  һанаагынь зобооһон бодолнууд, хараһан үзэһэнөө шүлэглэн ябталһан  һургаалитай хөрөөнүүд.  Зарим мүрнүүдые бусаад дахяад  уншажал баймаар.

     Хүн түрэлтэн, һанаа орыш,

     Хэтэдээ мүнхэ долгидые,

     Хэтэдээ дүүрэн хэшэгые

     Хүнтэрүүлжэ бү орхииш.

                х х х

     Түүг-түүг – сохилно зүрхэн

     Түрбэл һайхан Ойхоной,

     Түүг-түүг - лугшана һудал

     Түрхэм һайхан Байгалай.

                 х х х

     Гал заяаша тахинаб

     Шара тоһоёо үргэнэб,

     Гални ошотон харюусаа –

     Шарахан согоо согсойлгоо.

                 х х х

     Яруу найрагиин эзэн

     Янжилхам бурханай дүрэ

     Оройн тнгэриин мандалда

     Одон мэтээр ялалзаа.

                х х х

     Аршааниинь уунаб - хананашьегүйб даа,

     Алинхан гүнһөө бүлэгдэһэн юм бэ?

     Амидаралта Эхэ Ехэ Газарай

     Алтан һудалынь нангинхан лэ даа.

 Ирагуу найрагшын зүүдэндэ Агуу Монголой амин һүлдэ Хара Хориной үзэгдэһэн тухай, һэлмэ, жада, һүрөөтэ зэр зэмсэгүдые бүтээжэ байһан дархашуулай харагдаһан  тухай уншахадаа, поэдэй эди шэдитэ шүлэгэй мүрнүүдые дахан, бидэ уншагшадай нюдэндэ жэгтэйхэн үзэгдэл харагдаһан шэнги  болохонь гайхалтайл.

...Хирбэгэр һахалтай уран дарханай

Һэлмэ залан барюулха гэхэдэнь,

Һэргэгээр арсанаб: “Дайша бэшэб”.

Ирагуу найрагша эхэнэр гээд,

Элишэлэн таагаа гү, яагаа юм –

Эреэхэн дэбтэр иран харуулба.

Хутагын эришүү  хурса харасаһаань

Хараа байса халтиран дальтирнаб,

Далдын шэдитэ харасаһаань

Дары түргэн саашалнаб.

Һү, одоошье гарабаб газар дороһоо.

Баруун тээм – баялигай хүүюур

Зүүн тээм – мүнхын мүльһэн

Зүүдхэл шэмэгэй угалзаар ялалзаа...

...Зүнтэйл иимэ зүүдэн бэлэй.

Ирагуу найрагшад  Елена Хоринская, Михаил Шиханов, Андрей Румянцев, Светлана Нестерова, Анна Виноградова, Татьяна Григорьева гэгшэ гуурһа нэгэтэ нүхэдэйнгөө шүлэгүүдые Галина Базаржаповагай шадамар уранаар оршуулжа,  буряадаар зэдэлүүлһэниинь уншагша улад зондо тон ехэ хэрэгтэй үйлэ гээшэ.

“Мааниин һургаал”, “Сагаан Дара эхэдэ зальбарал”, “Ногоон Дара эхэдэ зальбарал”, “Далай ламада зальбарал” гэһэн шүтээн мүргэлэй мүрнүүдые ирагуу найрагша  монгол хэлэнһээ оршуулжа,  үдэр бүриин арюудхал маани мэгзэм буряадаараа уншажа буян хуряаха арга боломжо бидэ уншагшадта олгоно.

Гүнзэгы удха ойлгосо гурбахан мүрнүүд соо багтаажа шадаха гээшэ шүлэг зохёолгын дээдын ехэ мэргэжэлтэ эрдэм болоно. Галина Базаржапова япон аялгаар гурбалжан мүрнүүдые шүлэглэн зохёогоо юм. Нэгэ хэдые  таанар уншагшадай һонорто табинабди. Уншаха бүреэ, дахин-дахин дабтажа уншаха эрмэлзэлдэ эзэлэгдэнэбди.

Суусагалжан ниидэнэ –

Сартуул-Булагай дасан руу

Сэхэ зүдхэн уриһандал.

* * *

Алханын алтан орой –

Абар табар модод,

Олбогтол ургаһан сэсэгүүд.

* * *

Боди сада түрэбэ –

Сагаан эшэгы гэр соо

Сагаан сэсэг ургаба.

               * * *

Һара, наранай тохёолгон

Һайхан бодолой тохёолгон –

Хорбоогой аригуун үзэгдэл.

* * *

Зураг мэтэ үүлэн соо

Зурхай зураатай –

Зурыса уншажа шадаал һаа...

Бударгана тухай дуулал, зорюулганууд, оршуулганууд, магтаалнууд,  шүлэгүүд – досоогоо бултые багтаагаа  удха түгэлдэр “Зальбарал” гэжэ ном. Үлзы һайхан буряад түрэлхи хэлэнэйнгээ баян үгэнүүдые ямар гоёор тааруулан шүлэглэжэ, үгэнүүдэй гоё үгүүлбэри, удхыень ялалзуулан ирагуу найрагтаа хэрэглээл.

Галина Хандуевна Базаржаповагай ирагуу найраг һайхашаан, гайхашаан, гоёшоон уншахадаа,  эршэтэйгээр бурьялжа байһан аршаанһаа хүртэжэ, ундаа харяаһан мэтэ болонобди.

“Буряад Үнэн” сониной редактор байхадаа, Галина Хандуевна намайе һургаһаар һургаад, дэмжэһээр дэмжээд, толилолго яагаад бэшэхэб гэжэ зааһаар заагаад,  мүнөө болоходо, юун тухайб даа, хэн тухайб даа  бэшэхэ байгааб гэһэн бодолдо абтан, жаргал юм гү, тамалан юм гү,  зохёохы ажалай амта үзөөд,  гайхыш ехэ,  сэтгүүлшэдэй урилдаанда илалта туйлаадшье үзөөб, мүнгэн шангуудта хүртөөб, грантнуудые шүүгээб, лауреат, дипломантшье болооб. Намайе һургаһан, далижуулһан, үргэн дэмжэһэн Галина Хандуевна Дашеева-Базаржаповада хододоо баяр хүргэжэ, һайханаар һанажа ябадагби.

“Нова принт” хэблэлээр барлагдаһан Галина Базаржаповагай уянгата шүлэгүүдэй суглуулбари “Зальбарал” гэһэн ном эхинһээнь адаг хүрэтэр уншаад байхадаа, номдоо ямар тон таарама нэрэ үгөө гээшэб  гэжэ баясанаб. Уран найрагшын шэнэ ном, шүлэг бүхэниинь улад олоной түлөө, түрэл арадай түлөө зальбарал мүн.

Галина Базаржапова Ирагуу Уран найрагай орьёл өөдэ дабшаһан ондоохон өөрэйн зүргэтэй ирагуу найрагша юм. Буряад-монгол арадай уран үгын гайхамшагые мүнхэрүүлжэ,  түрэл арадайнгаа бодолнуудые шүлэглэжэ, сагаан харые илгаруулжа, арад зоной ухаанда хадуугдаха,  уншагдаха зохёолоо бүтээжэ ябана, үшөөшье саашадаа  амжалта түгэс ябахыень үнэн зүрхэнһөө хүсэнэб. Галина Базаржаповагай бэлиг талаан, ирагуу уран үгэ, хуби заяан – бурханһаа үгтэһэн буян хэшэгэйнь дээжэ мүн.

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(0 голосов, в среднем: 0 из 5)