БАЗАР БАРАДИНАЙ УГ ТУХАЙ


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Буряадай эрдэмэй түбэй 1993 ондо хэблэһэн “Базар Барадин: жизнь и деятельность” гэжэ номһоо абтаба.

Даша-Нима Доржиевич ДОРЖИЕВ

1.Базар Барадинай уг тухай эндэ үгтэһэн баримтанууд хаанаһаа абтаһан бэ гэхэдэ:

а)Ага-Хангил нютагай Санжиин Гэдэб гэгшын 1910 ондо эблүүлэн бэшэһэн Хориин Сагаан отогой угай бэшэгһээ

б)Ага-Хангил нютагай наһатайшуулай Базар  Барадин тухай дурсалгануудһаа.

2.Нэн түрүүн Гэдэб Санжиин гэгшын зохёоһон угай бэшэг тухайгаа тэмдэглэһэниинь эндэ үгэе:”Сагаан эсэгын угай бэшэгые Агын ахалагша зайһан, титулярна советниг Мухуу Унаганай гэгшын эблүүлэн зохёоһон ба хориин сагаанай гулбаа шүүлингэ Вандан Юмсэнэй гэгшын 1887 оной декабрьда зохёоһон данса –эдэ хоёрые эхэ болгон, бусад өөр угай тэмдэг олон байһанииень үзөөд, тэдэниие эблүүлэн, 1910 оной май һарын 11 үдэр бэшэбэ. Энэ угай бэшэг зохёоһон Гэдэб Санжиин”. Энэ угай бэшэг дээдэ үеын, Хориин түүхэ болон уг һайн мэдэхэ Вандан Юмсэнэй, Мухуу Унаганай гэгшэдэй бэшэгүүд дээрэ үндэһэлһэн тула,хори угсаатанай түүхэдэ ехэ һонирхолтой зүйлнүүдые нэмэнэ. Энээн тухай тогтожо хэлэлтэй гэжэ һанагдана.

3.Базар Барадинай угаар  дамжуулан,энэ түүхын зүйлнүүд тухай тайлбари хэе:

Барга баатар---Хоридой мэргэн---Сагаан---Түнхин---Мухур---Хүзүүн---Гүзөөн---Обоголдой---Үлзы Хара булгидаг---Ишинэй---Хагалдай---Нагал (Нагалай)---Ортохо (Ортгохой)---

Ноедой---Байтай---Ранжу (Аранжуу)---Хуягта (Бороншуу)---зайһан Бараади (1839-1935)---студент Базар (1878-1937)

Эндэ угай бэшэгэй тэмдэглэл Гэдэб Санжиин гэгшын бэшэһэнээр үгтэхэ зуураа, Базар Барадинай дүү Жамьян гэдэгэй хэлэһээр зарим нэрэнүүдынь дабхар үгтэбэ, ажаһууһан сагынь нэмэгдэбэ. Тиин энээн дээрэһээ нэрлэгдэһэн элинсэг хулинсаг, үбэгэ эсэгэнэрэй ябадалые түүхын дүрбэн ондоо сагаар илгаруулан дурсахаар байна.

4.Түүхын нэгэдэхи үе. Барга баатар Хоридой мэргэн хоёрһоо эхилээд, Гүзөөн хүрэтэр хорёод үе байха аад, дутуу үгтөө юм ааб даа: уг залгаһан гансахан нэрэнүүд үгтэһэн байна. Энэмнай тон эртэ балар сагһаа гү, али мянгаад жэлэй саг ха юм даа. “Монголой нюуса тобшодо” уг тоололгын ёһоор, Хоридой мэргэн гээшэ 900-гаад оной үедэ гү, али арбадахи зуун жэлэй үедэ байһан хүн болоно.

5.Түүхын хоёрдохи үе. Дээрэ үгтэһэн Базар Барадинай элинсэг хулинсагуудай нэрэнүүд сооһоо Обоголдойн дүрбэн хүбүүд, тэдэнэй хүбүүд  гү, али Обоголдойн ашанарай нэрэнүүдэй тэмдэглэлтэ онсо һонирхолтой байна. Үлзы Хара булгидаг, Үбгэ Сагаан шоно (Үлэнхэ Сагаан шоно гээд хэлсэдэг –Д.Д.), Үбэнхэн абагай. Үбэгтэй Хангай хушууша табан хүбүүтэй байһан байна: Залбахан хушууша,Абата(Монголдо), Илбэрэй(Монголдо),Амашахан, Бурхидай;Үлзы Хара булгидаг нэгэ хүбүүтэй байна: Ишинэй. Үбэгэ Сагаан шоно хоёр хүбүүтэй байна: Шандан, Абадай. Үбэнхэн абагай хүбүүгүй – гээд угай бэшэгтэ тэмдэглэнхэй.

Ушар юуб гэхэдэ, 1207 ондо Чингис хаан Баргажанда ажаһуужа байһан хори болон тумэд угсаатаниие дайлан абаһанайнгаа удаа, тэдэ угсаатаниие урда зүг руу, Шара мүрэн (Хуанхэ), Хүхэ нуур шадар нүүлгэн абаашаһан байна.

Һүүлдэнь, Монголой гүрэнэй дотоодын химараанай үедэ, 1500 гаран оной үедэ хори угсаатан Балжан хатанай ударидалга доро уг нютагаа, Байгал далай шадараа бусажа ерэһэн түүхэтэй юм.  Энэ ехэ нүүдэлэй үедэ хамаг зоноо отог отогоорнь түрүүлэн захиржа ябаха хушууша һунгажа, харгыдань дайралдаһан дайсанаар тэмсэхэ ударидагшатай байха ёһотой һэн бэзэ. Үбэгтэй Хангай хушууша, Залбахан хушууша эгээл тэрэ сагай зон байгаа гэжэ һанагдана. Үбэгтэй Хангай хушууша юундэ “Хангай хушууша”гэжэ алдартай болооб гэхэдэ, хори угсаатан урда зүгһөө наашаа гарахадаа, элһэн губи гаталжа, Хангай уулаар шударан, ябаһаниинь харуулна. Тэрэ хатуу ябадалда “хара булгидагшье”, “үлэнхэ шоношье” гүүлэжэ ябахань гайхалгүй һэн аабдаа. Энэ һанамжа “Балжан хатанай түүхэ” соо хэлэгдэдэгтэй тудана.Хори угсаатанай Хангайн уулануудай шадар ябаха үедэ, Һолоон баргын Бүүбэй бээлэ сэрэгээр ябаад, Балжан хатаниие Дайн хун тайжа хүбүүндээ һамган болгон, хори угсаатаниие энжэ зон болгон абаашаһан байна. Тиин Бүүбэй бээлын хашалта дарлалтада тэсэжэ ядаад, 1594 оной үедэ уг нютаг Байгал шадараа нүүхэ үедэнь, хойноһоонь сэрэг ерэжэ, Балжан хатанииень алаад, хориин зоной хахадынь барижа, һөөргэнь абаашаһан түүхэтэй юм. Энэ ушар баһа угай бэшэгтэ харагдана: Үбэгтэй хушуушын табан хүбүүдэй гурбаниинь – Залбахан хушууша, Амашанхан, Бурхидай – энэ нютагта үрэжэһэн, хоёр хүбүүдынь –Абата, Илбэрэй хоёрынь Монголдо үлэһэн гээд тэмдэглэгдэнэ.

6.Түүхын гурбадахи үе. 1600 гаран онуудһаа, Ородой хаанай мэдэлдэ ороһон сагһаа байһан зонууд Залбахан хушуушын хүбүүн Абандай шүүлингэ,тэрэнэй хүбүүн Соосой шүүлингэ болон бусад болоно. Саашадаа сэрэгэй хушууша гэжэ алдаршаһан зон угай бэшэгтэ үгы боложо, хориин арбан нэгэн эсэгын ахалагша ноён, шүүлингэ, зайһан гэхэ мэтэ тэмдэглэгдэдэг болоно.

7.Түүхын дүрбэдэхи үе.Ага нютагта түбхинэн ажаһууһан элинсэгүүд тухай нютагай наһатайшуулай дурдалганууд болоно. Эндэ Базар Барадинай дүү Барадийн Жамьян гэдэгһээ 1982 ондо бэшэжэ абаһанаа оруулһуу: “Бороншуу Барадиитан һуури сагаангууд байгаа бэзэ. Могойтоһоо баруугаар Агада ородог Жэбхээһэн голой Ута хүндын адаг гэжэ газарта зуһаладаг, Догойн баруугаар ородог Үлэнтэ гэжэ горхоной Үхэгтэ гэжэ газарта үбэлжэдэг байһан юм.

Манай аба Бороншуу Бараади гээшэ Добеорной ахай гэгдэдэг, бүлэгһөө суглаанда ябадаг һэн. Монгол бэшэгтэй һэн. Шадалтай айл байгаа. Минии мэдээ ороходо, гушаад адууһатай, табяад үхэртэй, далаад, гү али наяад хонитой байгаа. Үбһэнэй машинатай аад, колхоз болоходо үгөө һэн. Хулаашиилгаагүй һэн”.

Наһатайшуулай хэлэһэнэй ёһоор, Барадиитан гээшэ улаан сурба айл аад (хорин хээли болоод, арбан үхибүүдынь хүн олорһон), эхэ эсэгынгээ ашаар, үри хүүгэдэйнгээ һайгаар үнэр баян, ажалша бэрхэ, һургуулитай һудартай айл аймаг болоһон байна. Базар үхибүүдэйнь эгээ ехэнь байһан тула, хара багаһаа ажал хэжэ, гэртэхиндээ туһалжа, дүүнэрээ үндылгэлсэжэ ябаһан байгаа.

1924 оной ноябриин 11-дэ бэшэһэн намтар соогоо Базар Барадин бэшэхэдээ, эхэ эсэгэмни найма наһатайдам  үзэгтэ оруулаа һэн, арбан долоо наһандаа эхэ эсэгэһээ нюусаар һургуули хэхэеэ Петербург ошоо һэм, тэрээнһээ хойшо дээдэ һургуули хэхэ хүсэлтэй байһан тула, 1902 ондо Цыбен Жамцарано нүхэртэеэ дахинаа эхэ эсэгэһээ нюусаар Петербург ошожо, университедтэ һураа һэм гээд бэшэһэн байдаг.

Базар Барадин хадаа угаараа юрын ажалша бүлэдэ түрэжэ, урагшаа һанаатай, наһан соогоо эрдэм хэхэ хүсэлөө, малша буряад зонойнгоо гэгээрэл болон болбосорол дээшэлүүлхын түлөө ами бэеэ хайрлангүй ябаһан хүн байна.

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(3 голоса, в среднем: 3.3 из 5)