Мүнхын аршаанта арюун нангин Алхана уулын хормойдо жэл бүри болодог буряад барилдаагаар Үбэр-Байгалай хизаарай «Алханын Ехэ шагнал» мүрысөөн энэ оной августын 4-дэ алдар суута бүхэшүүлые, мэдээжэ болоошье үгы барилдаашадые суглуулба. Барилдаа хараха дуратайшуул олоороо ерэнхэй, бүхэшүүлэй барилдахые анхаралаа нэгэшье алдангyй хаража байгаа hэн. Нютагайнгаа бүхын барилдаанай дyхэригтэ гарахадань, альга ташалгаар угтажа, нэрээрнь нэрлэн, зүрхөө хүдэлнэ, заримашуул яагаад диилэхэ тухай заабарилаадшье туршана. Зарим бүхэшүүл түргэ-түргэн хаягдашана, нүгөөдүүлынь нилээн удаан носолдоно, шэнээ шадалаа алдатараа барилдана. Илаһан бүхэ наадамай тугые дохин ёһолоод, бүргэд шубуун мэтэ гараараа дэбеэд, нара зүб тойрон бүргэдэй хатар харуулна. Барилдахаа гараһан бүхэ заабол тойробшо малгайтай, шуудагтай, буряад гуталтай байна. Барилдаанай дүримөөр иимэ эрилтэ заабол дүүргэгдэнэ. Бүхэ буряад гуталаар бэшэ, ондоо гуталтай байгаа Һаань, “яба, ошо, гутал үмэдөөд гара, үгы бол, барилдаанда хабаадуулхагүйбди” гээд ахамад шүүгшэ эрилтэ табина. Энэ тон зүб. Анхан ямар гурим, журамтай байгааб, тиимээр лэ урилдаанаа ябуулха ёһотойбди.
Анхан хадаа, буряадууд нүүдэл зон һэн хойноо, хаанашье, юрэл тэгшэхэн, унахада зөөлэн газар шэлээд, зүлгэ ногоон дээрэ барилдашадаг байһан ха юм. Түрүүндээ эхэнэр, эрэшье байһынь мэдэхын аргагүй, хяа барилдаад, бултыень диилэдэг эхэнэрнүүд байдаг байһан ха. Эхэнэр гү, али эрэ хүн гү гэжэ мэдэхын тула, зодог, шуудаг заабол үмдэдэг гурим дэлгэрһэн юм.
Шэтэ хотоһоо ерэһэн ород үбгэ һамган хоёр хажуудамни зэргэлжэ һуугаа һэн. Бояркинтанай бүлэ мэдээжэ болоһон бүхэшүүлые нэрэ обогоорнь нэрлэжэ байхадань, урзанда,нёдондо тэрэш илаа һэн, энэшни диилдээ һэн гэжэ өөһэд хоорондоо хөөрэлдэхэдэнь, би ехэ гайхабаб. Жэл бүри Алханын бүхэ барилдаа харахаа ерэдэгбди, хэды үдэр урид ерээд, аршаанда амардагбди гэжэ тэдэ намда хөөрэбэ. Монгол Уласай шарайд омогтой Жамьянжамсын Баатархуяг, шарайд Дашдондогой Ганбулад, боохой хуасай Рабданай Сэндэмэ Ганочир аша хүбүүнтэеэ Дашбалбар сомонһоо зорюута Алханын барилдаа харахаяа ерээ. Түрүүшынхиеэ ерээгтү гэжэ асуухадамни, гурбадахияа ерээбди гэжэ харюусаба. Буряад дэгэлээ үмдэнхэй байхадань, тэдэниие хараад маша ехээр гоёшоогооб. Улаан-Баатарай сэнхир дэлгэсэй найруулагша борджигин Лхагбасэрэнэй Ганбулад, оператор хүбүүн борджигин омогтой Ганбаатарын Эдирбата гэгшэд түрүүшынхиеэ нааданда ерэһэн, забда сүлөөгүй ажалаа хэжэ ябанад һэн. Дадал сомонһоо ерэһэн бүлэг залуу бэреэд басагад гоё монгол дээлээ үмдэнхэй, үнгэ бүриин гоё шүхэрнүүдээр наранһаа халхаланхай, бүхэ барилдаа хаража һуухадаа, олоной анхарал татана. Дадал сомоной аймагай депутат Ганзоригтын Тэмуулэн тайзан дээрэһээ хүн зониие мэндэшэлээд, амаршалаад, буряад арадай дуу дуулаба. Хүн зон халуун альга ташалгаар дэмжэбэ.
Энэ жэлэй Алханын 14-дэхи нааданай дүрим шэнэлэгдээ: 2001 ондо түрэһэн 17 наһатай хүбүүд, 17-һоо эдир наһанай хүбүүд барилдахада болоно. Табан янзын шэгнүүреэр хубаарба, гэбэл 45 кг хүрэтэр, 55 кг хүрэтэр, 65 кг хүрэтэр, 75 кг хүрэтэр, 75 кг дээшэ шэгнүүритэй эдиршүүл гээд илгараа. Эрэшүүлэй дунда 92 кг хүрэтэр, 92 кг дээшэ шэгнүүритэй бүхэшүүл барилдаха гэһэн дүрим нэмэгдэбэ. 14-дэхи Алханын барилдаанда эдиршүүлэй дунда, эрэшүүлэй дунда тус-тустаа хоёр абсолютно чемпионуудые шалгаруулха барилдаанууд болобо.
Барилдаанай дүримөөр бүхэшүүл таба минута барилдаад, илагшын элирээгүй hаа, жээрэб хаяжа, хэниинь шэлэжэ шуудагhаа барихаб гэжэ шиидхэгдэнэ, нэгэ минута барилдаhанай hyyлээр, нyгөөдэ бyхэ шуудагhаа барижа барилдаад, илагша тодороогүй байбал, дахяад жээрэб хаяжа, нюрганhаа хам бариха болоно, барилдаашадай
хэниинь түрүүн газарта унанаб, хэниинь газар тулажархинаб, тэрэ болотор барилдаха дүримтэй юм.
Баяр Баясхаланович Жамсуевай эдэбхи үүсхэлээр 2005 ондо байгуулагдаhан «Алханын ехэ шагнал» мүрысөөн буряад барилдаанай ёhо гурим, зан заншал, журам дyрим, дyй дyршэл hэргээхэ хэрэгтэ нилээд ехэ хуби нэмэри оруулаа юм. Буряад барилдаан анхан ямаршуу байгааб, мүнөө сагта ямаршуу байха ёhотойб, буряад барилдаанай дүрэ буляалдаанда бүхэшүүлээ hургаха, hорихо, ёhо дүрим гуримшуулха, зан заншал hэргээхэ, журам тогтонижуулха гэhэн зорилго Алханын “Барилдаан” наада эмхидхэгшэд урдаа табина.
Монгол ороной ниислэл Улаан-Баатарта 2010 ондо уласхоорондын «Алтаргана» нааданай боложо байхада, yндэр наhатай Шэнэхээнэй үбгэжөөлдэ хандажа,буряад барилдаан тухай асуудал табихадамни, Монголдо халха барилдаанай, Россида ород барилдаанай нүлөө ехэ байна, жэнхэни буряад барилдаанай шэнжэ шанар, гол ульhаниинь Шэнэхээндэ сэбэрээрээ хадагалагдажа байна гэжэ хэлээ бэлэй. Би мэргэжэлтэн бэшэ хадаа мэдэнэгyйб, тиимэ гy, бэшэ гy…
Буряад барилдаа харахада, нюдэндэ урин, хyнyyдэй зyрхэ сэдьхэл буляадаг эди шэдитэй ха юм. Дyрэ буляалдаанай зарим yгэнyyдые дуулаhанаа дурдаhуу: хоёр гарhаань баряад hэнжэгыдэхэ, ташаа дээрээ абаха, гадар дэгээ, дотор дэгээ, hамган дэгээ гэхэ мэтэ мэхэ гохотой буряад бyхэ барилдаан хyн зоной hонирхол татадаг гээшэ.
Мүнөө жэлэй Алханын нааданда барилдаанай дабаанда илаһан бүхэеэ барлаха заншал hэргээгдэбэ. Зугаалай нютагай ахамад Болотов Гомбодугар илаһан бүхэдөө соло дуудаба. Бүхэ урмашана, удаадахи дабаануудта барилдаха зоригжол абана. Соло дуудалга соносоходо ямар гоё байгаа гээшэб!
«Алханын Ехэ шагналай» мүрысөөнэй дүнгүүд иимэ байна:
эдиршүүлэй дунда 45 кг хүрэтэр шэгнүүритэй барилдаашад соо Дамдинов Эрдэм (Амитхааша)- нэгэдэхи, Цыреннамдаков Батор (Могойто) – хоёрдохи, Соктоев Шираб (Амитхааша) – гурбадахи, 55 кг шэгнүүритэй хүбүүд соо Дагбаев Согто (Будалан) – нэгэдэхи, Ешинимаев Тамир (Амитхааша)-хоёрдохи, Ямадаев Амгалан (Зугаалай)-гурбадахи, 65 кг шэгнүүритэн соо Буянтуев Бавасан (Улан-Удэ)-нэгэдэхи, Гатапов Булат (Алхана) -хоёрдохи,Баясхаланов Доржи (Амитхаша)-гурбадахи һуурида, 75 кг шэгнүүритэй хүбүүд соо Батоцыренов Тимур (Ага-Хангил)-нэгэдэхи, Рахлецов Юрий (Амитхааша)-хоёрдохи, Хусаев Сергей (Могойто)-гурбадахи, 75 кг.дээшэ
шэгнүүритэй хүбүүд соо Дашинимаев Солбон (Могойто)-нэгэдэхи, Мункуев Базарсада (Дульдурга)-хоёрдохи,Банзарагшаев Жамсо (Амитхаша)-гурбадахи һуурида шалгаран гараба.
Эрэшүүлэй дунда 63 кг шэгнүүритэн соо Раднаев Солбон (Буряад Улас)-нэгэдэхи, Содномов Балдан (Сагаан-Уула) –хоёрдохи, Баяров Тимур (Агинское)-гурбадахи, 75 кг шэгнүүритэн соо Ешиев Зоригто (Будалан)-нэгэдэхи,
Биликтуев Арсалан (Хурумхаан)-хоёрдохи, Цыденжапов Намжил (Хара-Шэбэр)-гурбадахи, 92 кг шэгнүүритэй эрэшүүл соо Дылыков Дондок (Хара-Шэбэр)-нэгэдэхи,
Дашинимаев Булат (Улаан-Үдэ)-хоёрдохи, Дондуков Аюр (Буряад Улас)-гурбадахи, 92 кг дээшэ шэгнүүритэй эрэшүүл соо Цыренжапов Батор (Догой)-нэгэдэхи, Санжиев Ринчин (Захаамин)-хоёрдохи, Жамбалов Зориг (Догой)-гурбадахи һуурида гараба.
Амидхааша нютагай бар хүсэтэй Жамса Банзарагшаев эдиршүүл соо бултые диилээд, Алханын Ехэ шагнал хүртэбэ.
Эрэшүүл соо Захааминай бүхэ Ринчин Санжиев, Догой нютагай Батор Цыренжапов хоёрой абсолютна мүрысөөндэ тулалдахаа дyхэригэй тэгэндэ гарахада, барилдаа харагшад эдэ хоёрой хэниинь диилэгшэ ааб гэжэ анхарал дyyрэн адаглан хараба. Ринчин Санжиев удааншье болонгүй Баатар Цыренжаповай нюрга шоройдуулжа, Алханын Ехэ шагнал шүүжэ, 100000 түхэриг мүнгэн шанда хүртэбэ.
Адаглан харахада бэеэр багахануудшье һаа, шүрбэһэлиг, илалта туйлахаб гэһэн зоригжолтой, дүрэ буляалдаанай нюусануудта һуража байһан эдир хүбүүд дороһоо урган бодожо байна. Буряад барилдаанай мyнгэн субаса дээрэ эдир залуу хyбyyд тэн тэреэн тyрисэлдэжэ байна.
Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА,
Ага тойрогто “Буряад Үнэн” һониной тусхай сурбалжалагша.
