Арадай дуун соо ая гангын хангалаар анхилһан таламнай, хүрьһэтэ хангай дайдамнай, арюухан Байгал далаймнай, тэрэнгиин сэсэгээр зэрэлгээтэһэн уула хабсагаймнай, арадай дуун соо урайни урайн түүхэ домогнай...
“Алтаргана-2008” наадам Эрхүү можодо болоходонь, арадай дуунуудай урилдаан Усть-Ордада болоо бэлэй.
Хаана “Алтаргана” болоноб, тэндэхи нютагай дуушад олоороо Алтаарганада хабаададаг гэжэ адагламаар байдаг. 2008 ондо Эрхүүгэй можоһоо арадай дуунай урилдаанда 22 дуушадай хабаадахадань баярламаар байгаа һэн. Эдэниие нэрлэбэл, Сергей Балдаев, Вероника Петонова, Лассалина Иванова, Надежда Николаева, Василиса Урбанова, Туяна Походиева, Оксана Хингелова, Ирина Токтонова, Доржи Николаев, Роман Дамбинов, Ринчин Харахинов, Василий Кузьмин (түрүү һуури эзэлээ), Георгий Коняев, Анатолий Алексеев, Ирина Степанова, Татьяна Турлакова болон бусад. Эдэ нэрэнүүдые хуушан блокнот сооһоо буулгажа абабаб.
Арбан жэл үнгэрөөшье һаань, хэниинь ямар дуу дуулаа һэмбэ, ямараар дуулаа һэмбэ, хуу нюдэндэм харагдажа байһан шэнги. Эрхүү аялгаар дуулаһан дуу һайхашаан соносоһоноо, буряадаараа дуулаха дуушадай олон байһаниие гайхаһанаа мартадаггүйб. Арадай дуунай зэдэлжэ байгаа сагта буряад хэлэн мүхэхэгүй.
2016 оной намар Оһын аймагаар, Үбэсэ, Борохаал, Бэлшэр нютагуудаар “Мүнгэн тобшо” сайтын Интернет-конкурсдо материал суглуулжа ябахадаа, олон зоноор уулзааб, видеобэшэлгэ хээб, хөөрэлдөө бэлэйб. Байгалай баруун тээхи буряадууд түрэл хэлэеэ мартаагүй, зан заншалаа алдаагүй, тогоонойнгоо архи нэрэһээр, домог түүхэеэ түүрээһээр, , үреэл үгэеэ хэлэһээр, нютагай аялгаар хөөрэлдэһөөр зандаа байдаг гэжэ уулзаха бүреэ баярладагби. Байгалай баруун тээхи буряадууднай мүнөө зун болохо “Алтарганадаа” буряад арадай дуунай урилдаанда эрхим бэлэдхэлтэй угтажа байһан байха гэжэ этигэнэб.
“Алтаргана-2008” наадамда дуу дуулажа ябаһан залуу дуушад Саян Цымпилов (Ага), Роксана Санданова (Ярууна), Саяна Цымпилова (Ага), Туяна Банзаракцаева (Захаамин), Эрдэнэбаатар (Монгол Улас) гэгшэд дуушанай мэргэжэл шэлээд, мүнөөдэрэй сагаар эрхим дуушад гэжэ дэлхэй дщщрэн суурхаад байна.
Хоёр жэлэй саада тээ Үндэһэтэнэй номой санда “Сэгээн дуун” гэжэ нэрэтэй Байгалай баруун тээхи буряадуудай арадай дуунда зорюулагдаһан уулзалга болоо һэн. Арадай аялга дуун бидэнэй сээжэ сэдьхэл уяруулха, эльгэ зүрхэндэмнай урма зориг бадарааха эди шэдитэй гээшэ. Энэ уулзалгада арадай дуунда дуратайшуул номой сан соо заалаар дүүрэн сугларһан байгаа һэн. Энэ уулзалгые Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй һургуули, Үндэһэтэнэй номой сан найруулан зохёогоо һэн. Суута Алла Галдановна Балдаева түрүүтэй “Магтаал”, “Аза хүсэл”, “Хараасгай” гэһэн аман зохёолой бүлгэмүүд, Дашанима Санжиевич Дугаров, Лидия Даниловна Дашиева, Надежда Цыденовна Цибудеева, Буряадай композиторнуудай холбооной түрүүлэгшэ Лариса Николаевна Санжиева, дуу хатарай “Байгал” театрай хүтэлбэрилэгшэ Дандар Жапович Бадлуев болон бусад далайн саада тээхи буряадуудай арадай дуунууд тухай һанамжа бодолоо сугларагшадта хөөрөө бэлэй. “Сэгээн дуун” гэжэ нэрлэһэн энэ уулзалга дээрэ баруун буряадуудай дуунуудые шагнажа, хужарлаа бэлэйбди. Урдань “Архиин дуун” гэжэ нэрлэдэггүй байгаа гээд Оһын аймагай Үбэсэ нютагай Булгита Ивановна Халматова хэлээ һэн. “Нам дуун”, “Зугаа дуун” гээд хэлэдэг һэн гэжэ хэлэнэ һэн. “Сэгээн дуун” гэхэдээ, гүүнэй һүөөр архи нэрэдэг байгаа гү? Сэгээ(кумыс) гээшэмнай архи бэшэ, хүнэй бэе махабад аргалдаг эм домто ундан гээшэ ааб даа.
Арадай дуун тухай зугаа дэлгээһэн, арадай гүн сооһоо мүндэлһэн гоё дуунуудые зэдэлүүлһэн иимэ уулзалга түрүүшынхиеэ болоо. Эндэ дуулалдаһан дуунуудые шагнажа, дуулаһан уладууд дуулажа, соносоһон бидэнэр сэдьхэлдээ сэсэг таряабди гэжэ хэлэмээр. Һүр һүлдэ бадараама һонин, жэгтэй гоё дуунуудые соносожо баярлаабди.
Зүүн буряадуудай арадай дуунуудые яһала дуулалдадаг, Буда-Ханда Дашиева, Бадма-Ханда Дашиева, Чингис Раднаев, Алдар Дашиев гээд суута дуушаднай урданай дуунуудай аянга арад зондоо тайзан дээрэһээ зэдэлүүлхэ, дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ ехэхэн ажал хэһэн, хэжэшье байна гээшэ.
Байгалай баруун тээхи буряадуудай дуунай аялга, нугалбари эхын һүнтэй бэедээ шэнгээгүй хүн дуулажаш шадахагүй хаш даа гэжэ би һананаб. Тойроод юун болоноб, мүнөөдэр хаана юун болооб, һонин дуулгажа тэрэ доронь зохёогоод, хүгжэмдэ оруулаад, ханхинаса дуулалдадаг байгаа. Тэрэл дуугаа дабтаад дуулахадаа, мүлижэ үшөө гоё
болгоод саашань дуулалдаха эди шэдитэй байхань гайхамаар. Дууриин (опернэ) дуушан эрхүү буряадуудай дууе яажашье оролдоо һаа, тон тэрэ анханайнь аянга, нугалбари гаргажа дуулажа шадахагүйл ха даа гэжэ һананаб. Эндэ зэдэлһэн дуунуудые шагнаад, залуушуул һонирхожо болохо, һажаалдаад дуулалдажаш магад гэжэ найдамаар байгаа һэн.
Эрхүүдэ энэ зунай июлиин 5-8-да Бүгэдэ буряадай уласхоорондын “Алтаргана” наадамай болоходонь, “нам дуун”, «зугаа дуун», «шаргын дуун», “архиин дуун” гээд баруун буряадуудай арадай дуунууд зэдэлхэ байха гэжэ һананаб.
Агын тойрогто урдандаа можо дуун гэжэ арадай дуу дууладаг дуушадай тэмсээн болодог байһан юм. Жэлэй нэгэ дахин намарай сагта, баян тарган үедэ болодог һэн. Арад зон можо дуунда олоороо суглардаг байһан. Арадай дуун хаанаһаа эхилнэб? Хэн бэ даа бэлигтэй нэгэн дуунай үгэ зохёогоод, аянгада тааруулаад дуулахадань, арад зон гоёшообол, саашань дуулалдаһаар, дуун тарадаг байгаа. Хаанаб даа ямар ушар болоноб, хаана түрэ найр болоноб, дуун гээшэ арад зоной гүн сэдьхэлһээ мүндэлһэн ирагуу зохёол болоно. Хэн эгээн гоёор, хүнүүдэй уяршатар дууланаб? Хэн сэдьхэлэй доһолшотор хангюурданаб? Ходо дуулагдажа байдаг дуу дуулана гү, али урданай, хүнүүдэй соносоогүй дуу дуулана гү, арад зон шүүжэ мэдэдэг, шэлэдэг байһан юм.
Можо дуунда дуушад шалгар шалгарһаар, һүүлэй һүүлдэ хоёр хүн үлэдэг байһан. Можо дуунай тэмсээе хараһан хүн иигэжэ хөөрөө бэлэй: “Манай Ушарбай нютагта Митэбэй Дулмажаб гэжэ аргагүй гоёор дууладаг суутай дуушан байһан юм. Дуунай аянга гоёор угалзатуулан гаргадаг, нугалбари, хэлбэрииень алдангүй шадамараар дууладаг байһан. Хойто Агаһаа Иван Сада гэжэ хүн гоё хоолойтой, сэбэр сэмсэгэр хүн гунигтай дуу дуулаа һаа, хүнүүдэй уйлашатар дууладаг, хүхюутэй дуу дуулаа һаань, хүнүүдэй шарай баяраар халижа байдаг һэн гээд тэрэ үеын хүн зон дурсаһан байдаг.
Нэгэтэ Мухар Хүндыдэ можо дуун болоходонь, эдэ хоёр суута дуушад ана-мана дуулалдаа һэн ха. Хэнииень эрхим гэжэ шэлэхэнь бэрхэтэй байгаа. Урилдаанай гуримаар дуу андалдана гээшэ ааб даа, нүгөөдынгөө дуулаһан дуу дабтахагүй, арадай дуунуудые ээжэлээд дуулажал байха ёһотой байгаа. Иван Сада дуушан дуулаха дуугаа бултыень дуулаад, саашань үргэлжэлүүлхэ гэхэдээ, дуу һанажа ядажа байхадань, Митэбэй Дулмажаб дуушан хэдэн дуу дуулажал байгаа һэн ха. Тэрэ “зай, мүнөөдэр би шамайе одоол диилээб” гэжэ хэлээд, Иван Садын мүрыень тоншоод, толгойгоо хинсагад гүүлээд ябашоо һэн гээд нютагай зон хөөрэлдэдэг байһан юм.
Агын дүүмэдэ улад зон соо алдар суутай Миишхын Цыденжаб гэжэ хүн суурагар үндэр бэетэй, сэбэр сэмсэгэр шарайтай, гоёор дуу дууладаг эрэ хүн залуу басагад бэреэдэй дура татадаг байһан ха. Яахадаа Миишхын Цыденжабта эхэнэрнүүд дурладаг байгаа юм бэ, бү мэдэе.
Догой, Могойто дээхэнүүрээ
Добол үгы, арюухан,
Долоон хоногой доёмхо,
Дохолон Миишхын Цыденжабхан.
“Доёмхо” гэһэн үгэ тайлбарилхада, “...долоон хоног ерээгүйш, үритэйш, хэзээ ерэхэбши” гэһэн удхатайгаар хүлеэһэн эхэнэрэй дуулаһан дуун.
Хадамда гараһан басаганай сар унаад, Хойто-Агада байдаг түрхэмдөө айшалжа ошожо ябатараа дуулаһан дуун ехэ һонин. Дуратай хүниинь тэрэниие һамга абаагүй юм гү, али аба эжын баалалтаар хадамда гараһан байгаа гү, ондоо хүнэй һамган аад, иигэжэ дуулаһан байгаа:
Хамгалияа өөдэ харахадам,
Харалтай һайханаар харагдана.
Жэбхээһэеэ өөдэ харахадам,
Жэгдэнхэн Очир ябана аа гү?
Шэнэхээнэй буряад, Хитадай арадай дуушан Айлтагүйн Нумаа абгайн дуулахые шагнахада, ямар гоё гээшэб! Арадай дуун тухай хэдэн ном хэблүүлһэн гэжэ мэдэнэбди. Ном тухайгаа хөөрэхэдөө, тэрэ иигэжэ хэлээ бэлэй: “1874 ондо түрэһэн хүгшэн эжымни 15-ай басаган ябахадаа, Байгал далайһаа уһа удхаад ябахадаа дууладаг һэнби гээд “Байгал далай” гэжэ дуу намда заагаа һэн. Тэрэ сагта бодонгууд угай зон Байгал далайн эрьеэр байһан байгаа болоно.
Баруунһаа зүүнһээ һалтилнал, һалтилнал ха гээ,
Байгалхан далаймнай долдилнол, долдилнол ха гээ.
Басагадһаа намайе захюулнал, захюулнал ха гээ,
Бараанхан зүрхэмни догдогонол, догдогонол ха гээ.
Ямар һонирхомоор үгэтэй, ямар ирагуу гоё аянгатай дуун гээшэб! Нумаа абгайн дуулахада, шагнажал, шагнажал байхаар байдаг.
Эртэ урда сагһаа буряад-монгол арад түмэн айрагаа бүлэжэ, тогоогоо нэрээд, тогооной архи буйлуулдаг байһан гээшэ. Нэрэмэл архияа хүхүүртын дээжэ, хатан харын дээжэ гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг, дээжыень орон дэлхэйдээ, обоо ууладаа, тэнгэри бурхадтаа үргэдэг заншалтай байһан
буряад арад зон гээшэбди.
Буряадууд найр нааданда, баяр баясхаланда, түрэ хуримда нэрэмэл архияа аягалдаг, ёохороо хатардаг, дуугаа дуулалдадаг байһан юм.
Архиин дуунууд гэжэ нэрлэгдэһэн арадай дуунууд дабтагдашагүй өөрэйн өөрсэ хүгжэмтэй, аялгань угаа гоёор угалзатуулан, нугалбарилан дуулагдадаг байгаа.
Архиинь уухаа болихол үгыб,
Айрагайм юумэн аад, аргамгүй.
Холшороор ябахаа болихош үгыб,
Хоёр-гурбаниинь гаруужан даа.
Бүгэдэ буряадай “Алтаргана” наадамай үедэ арадай дуунуудай гоё һайханиие дуушад субад эрдэни мэтээр ялалзуулха байха гэжэ найдамаар. Арадай дуунууд түүхын гүн сооһоо мүндэлһэн гайхамшаг баялигнай гээшэ!
