ЭРХҮҮ БУРЯАД ЗОНОЙ ХҮНДЫН ТАБАГ


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Хэр урда сагhаа малша буряад зон айлшанаа угтаха, хүндэлхэ ехэ hайхан заншалтай байгаа.Тиимэhээ улаан сог үлеэжэ, ошо бадаруулха гэһэн сэсэн үгын ёhоор, үнэн юумэ hэргээхэ, удха үнгыень алдангүй ябаха гэжэ зорилготой үхибүүдтэ хөөрэнэбди. Олон айлшадтаа, худа урагуудтаа шарууhа гаргадаг. Шарууhан гээшэмнай хони алажа, бултанда нэрэтэ мяхан табаг табидаг. Адуу малаа алахадаа, адаhанаа хүреэ, хорёо соо шуhа адхаха ёhо үгы, хүрээн эжэн айгаад тэргэлжэ болохо. Энэ заншалнай орхигдохо үгы үргэлжэлһөөр лэ байха ёhотой. Нэгэ хониной мяхан табагай түрүү мяханай тоогоор 11 табаг болодог. Табагай түрүү мяхан гэхэдэ: төөлэй, үбсүүн,  хоёр дала, хоёр адхаал сэмгэн, хоёр можо сэмгэн, хоёр hүүжэ, хотын шуhан болодог.Тиихэдэ бүхы хабhан, ханшар, хүзүүнэй, нюрганай болон хара мяхан, гэдэhэ дотор табаг бүхэндэ хубаагдана. Нэгэ хониной мяхаар 45-50 айлшадые угтажа хүндэлдэг. Үншэн хабhа, амаргали, далын мүгөөрhэ, хоёр харти сэмгэ, хоёр шаата сэмгэ айлшадта табидаггүйбди. Шаата сэмгэн өөбэйн сэмгэн болодог, шагайень таhалжа абаад, үхибүүнэй нэрэ обогынь, түрэhэн үдэрыень, жэлыень бэшээд өөбэйдөө үлгэжэ орхидог. Газааhаа ороhoн хүнүүд тэрэ шагайнуудынь хараад, хэды үхибүүтэйень мэдэдэг. Мяхаа түйлахадаа (эбдэхэдээ),  hүхөөр сабшадаггүй, үе үеэрэнь hалгааха ёhотой, яhыень хухалха гээшэ ехэ сээр гэдэг байгаа. Хонинойнгоо толгойhоо үргыень хэлэтэйнь заалажа hалгаагаад, нооhыень хуухалжа,  тон сэбэрээр угаагаад, арhанайнь үлтэрсэнь шанажа бусалгадаг.Тиихэдэмнай төөлэй бэлэн болоно, табаг болгон табихадаа ганса төөлэй табидаггүй, хажуу тээгүүрынь хабhа, хэлэн хоёрые табиха. Төөлэйгөө барихын урда нара зүб хурылжа эрьюулээд нюдэнhөөн шэмхэ мяха эжэн (отолон) абадаг, нюдэнтнай хурса байг гэжэ, шанаанhаань хурса шүдэтэй, шанга шанаатай байхын тула, хэлэнhээнь хүүр амандаа бэрхэ байхаар гэжэ манай элинсэг хулинсагууд хэлэдэг байгаа.Төөлэй асаржа хүндэлhэн хүн үреэлээ хэлэжэ, төөлэйн дуу үбгэн түрүүдэ зорюулдаг. Хушуугаарынь айлшан тээшэ харуулжа бариха.Төөлэй  түрүү сэнтэй бэһэтэй хүндэ табидаг.

Табан хушуута малайнга

Тарган хонидойнгоо нэгые

Түрүү тоотой айлшандаа

Төөлэй болгон баринабди!

Үбгэн түрүү төөлэй абажа, нара зүб эрьюулээд долоон тээhээнь отолжо абаад, эзэн хүндэ гал гуламтадаа мэдүүлыт гэжэ үгэдэг. Хаанаhаань абахаб гэхэдэ: хоёр шэхэнhээнь, юундэб гэхэдэ шэхэниинь hонор байг гэжэ, хоёр нюдэнэйнь дээдэ зубхиhаа-нюдэниинь хурса, холо харадаг байхаар, тархиhаань гэхэдэ, hанаантнай, ухаантнай гүнзэгы, сэсэн сэбэр байг гэжэ, хэлэнhээ-үргэ амандаа хурса, юумэдэ торонгүй, харюутай байхаар.Тэрэнэй hүүлээр төөлэй абаhан айлшан, төөлэйгөө дахин эзэндэ, хүндэжэ үгыт гэжэ hөөргэнь үгэдэг. Эзэн гү али айлайхи бэhэтэй хүн төөлэй абажа,  тархииень хахалжа, хамарhаань шобхо яhа гаргажа,  тархидань хадхажа үгэдэг.Тархиhаань үбгэн түрүү хажуудаа hуугаашанда хүртээжэ, өөрынгөө харюу дуу барижа дүүргэдэг байгаал даа. Үбсүү-хүгшэн хүндэ баридаг, үгэхэдөө бүүhэг талаарнь айлшан тээшэ харуулжа баридаг.

Адуу мал, алта мүнгэнтнай,

Эд бараантнай элбэг дэлбэг боложо байг,

Хүдэр бэрхэ хүбүүдые тэжээжэ,

Үнгэ hайхан басагадые үргэжэ байгты гэжэ хонинойнгоо үбсүү табаг болгон баринабди!

Дала-бэhэтэй эрэ хүндэ, тогоон талаарнь, үндэр хабhа тархяарнь табидаг. Хониной дала шүдөөрөө мүльжэжэ эдидэг, яhыень хутагаар хюhахаа сээрлэхэ гэдэг. Далаhаа далан хүн хүртэдэг гэжэ хэлсэдэг. Табихын урда мүгөөрhыень hалгаажа абадаг.

Эрхүү можын Оһын аймагай  Үбэсэ нютагта ажаһуудаг ажалай ветеранууд Владимир Васильевич Любовь Николаевна Балдаевтан буряадуудай зан заншал, ёһо гурим һайн мэдэдэг, мэдэхэеэ ашанар, зээнэртээ хөөрэжэ үгэдэг юм. Любовь Николаевна эдеэ шанаха, оёдол хэхэ, айлшанаа яагаад угтахаб гэхэ мэтэ мэдээсэл кружоогто ерэһэн үхибүүдтэ заадаг байгаа. Мүнөөшье хэн нэгэн уулзахадаа, "та намда ехэл хэрэгтэй юумэ зааһан байгаат" гээд багшада баяр хүргэдэг юм.

Наhанай жаргал эдлэжэ,

Наран шэнги бадарагты,

Наhажаха тумаа налайжа,

Үбгэрхэ тумаа үдэжэ

ябахаартнай хонинойнгоо дала табаг болгон баринабди.

Можо сэмгэ бэhэтэй хүндэ табидаг, шагайень айлшан руу харуулжа табиха.

Алхаhан газартнай алтаар яларжа байг

Мүрлэhэн газартнай мүнгөөр яларжа

байг гэжэ можо сэмгэ табаг болгон баринабди.

Адхаал сэмгэ хүгшэн эжы хүндэ табидаг, далада дарагдаhан гээд эрэ хүндэ табидаггүй. Шагай талаарнь  айлшан тээшэ харуулаад табидаг.

Зуутайшье болоо hаа

Залуу үетэндэ зула боложо,

Үетэн нүхэдтөө улам ехэ хүндэтэй

Үри хүүгэдтээ үшөө ехэ туhатай

Сэбэр сарюун ябахаар

хонинойнгоо адхаал сэмгэ табаг болгон баринабди!

Һүүжэ эхэнэр хүндэ табидаг, нүхэтэй талаарнь айлшан тээшэ харуулаад табиха.

Түхэрёон мүнгэн толидоо

Танюуһатай мяхаа табибабди.

Дундаршагүй бэлигтэй,

Дайда шэнги баян ябахыетнай

хүсөөд табаг болгон хонинойнгоо hүүжэ баринабди!

Хотын шуhа хүгшэн хүндэ табигдаха мяханай табаг болоно. Хотодоо шуhаа хээд, бургааhа зохидоор сэбэрлээд, хотынгоо амhар энэ шэбхээр хадхажа гүрээд, гүдэhээр орёодог. Айлшанда табихын урда голгойень отолоод галдаа үргэдэг.

Тагаараа дүүрэн эдеэтэй,

Табагаараа дүүрэн хүндэтэй,

Арад зондоо хүндэтэй ябахыетнай хүсөөд хотынгоо шуhа табаг болгон баринабди!

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(3 голоса, в среднем: 5 из 5)