Хоридохи зуун жэлэй наяад онууд. Арад зон, түмэн улад нойрhоо гэнтэ hэришэhэн мэтэ, шэнэлэн hэльбэлгын hэбшээндэ сэдьхэлээ сэлин, ажал хэрэгээ, ажабайдалаа ондоогоор байгуулха, үндэhэ яhатанай хараа бодол шүүжэ үзэхэ, буряад-монгол нэрэеэ бусааха гэхэ мэтэ тэрэ үедэ агаар мэтэ амин шухала асуудалнуудаар хөөрэлдөөнүүд, зүбшэн хэлсэлгэнүүд, суглаанууд Yндэhэтэнэй номой сан соо долоон хоног бүхэндэ болодог байгаа. Тэндэ заалаар дүүрэн зон суглардаг hэн. КПСС-эй обкомой идхалгын таhагай дарга дарагар томо хүн шэрээгэй саана hууха.
Тэрэл сагта хэд хэн гээшэб гэжэ элеэр илгаран харагдадаг hэн. Заримашуулай тэрэ даргын нюур руу дороhоо өөдэнь шарайшалан харахадань, нюурыень хараад юу хэлэхэеэ зүбшөөл хүлеэhэн мэтэ байхадань hанаа зоборитой байдаг hэн. Харин зарим олонхинь сэдьхэжэ ябаhан бодолоо сэхэ руунь табидаг, өөрынгөө үзэл бодолой түлөө тэмсээшье hаа тэмсэхэ нугаршагyй зоригтой хүнyүүд байдаг hэн. Буряад арадай урдаа хараха нэрэтэй түрэтэй, алдар солотой, сэсэн ухаатай хүнүүдэй элидхэл хэхыень, арсалдаата асуудалнуудые бэе бэедээ табихыень, түүхын мэдэгдээгүй hонин-hонин хуудаhануудые hэхэн хөөрэхыень соносохо талаантай байгааб.
Тэдэнэй дунда Бүгэдэ буряадай үндэhэн соелой эблэлэй президент Бата Дугаржапович Баяртуев болоно. Эхэ буряад хэлээрээ, торьдиhогүй тодоор, хүнэй ойлгожо ядахаар бэшээр иигэжэ нэгэтэ сугларагшадта «Европын эрдэм шудалhан, хэдэн хари хэлэ мэдэхэ, дэлхэйн элитэ эрдэмтэдтэ хүндэтэй Базар Барадин, Цыбен Жамцарано, Гомбожаб Цыбиков - гурбан профессортэй буряад арад гээшэбди» гэжэ хэлэхэдэнь, сугларагшадай олонхинь энээн тухай юушье дуулаагүй байгаа бэлэй. Cээжэ сэдьхэлэйнгээ оёорто гал дүлэн мэтэ соробхилжо байhан хүсэл зоригоо, hанал бодолоо, найдал тэмүүлэлээ, зүрхэнэйнгөө ульhа түрэл арадтаа сүм зорюулhан Бата Баяртуев багша мүн!
1989 ондо алдарта уранзохёолшо Хоца Намсараевай түрэhөөр 100 жэлэй ойдо Уранзохёолой музей нээгдэхэ болоходонь, Бата Баяртуевтай суг хамта музейн ажалшад, эрдэмтэд, дархашуул болон олон хүн зон музейн үзэмжэнүүдые бүтээлгэ дээрэ ажал хэhэн байнабди. Yдэр hүнигүй гэхээр хүдэлжэ, баярай оршондо музей болзортоо нээгдээ бэлэй. Музейн экспонадуудай тайлбаринуудые ородhоо буряадта оршуулга, тусхай машинка дээрэ этикеткэ гоёор бэшэлгэ – минии ажал байгаа hэн. Бата Дугаржаповичай харгалзалга доро оршуулга хэhэн байнаб. Хэhэн ажалыемни шалгахадаа, шажан, түүхэ, уран урлаг, уран зохёол, арадай дуун тухай ойлгуулан хөөрэдэг hэн.
Бүгэдэ буряадуудай үндэhэн соёлой эблэл байгуулгада, энэ эблэлые хүтэлжэ байхадаа, сэгнэшэгүй ехэ ажал хэhэн юм. “Торгон зам», «Дүрбэн бэрхэ» гээд олон түлэбүүдые нэрлэмээр. Бүхы дэлхэйн буряадуудые «Алтаргана» наадандаа нэгэдүүлхэ, угсаата арадайнгаа үндэhэн мэдэрэл үргэхэ, залуушуулаа гэгээрүүлхэ, ойлгуулха ажал хэhэн. Монголой Чойбалсан хотодо 2004 ондо Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын «Алтаргана” нааданай туг тодожо абаад, Улаан-Yдэдэ болохо «Алтарганада» бултанай уяршатар эхэ буряад хэлээрээ уряа бэлэй. Хүнүүдэй эльгэ зyрхэнэй хүмэритэр хэлэхэ хурса үгэтэй хүн hэн даа.
«Байгал шадарай юртэмсэ» гэжэ Бата Баяртуевай 2004 ондо зохёон бэлдэhэн түлэб мүнөө анхаралтай уншахада, буряад арадтаа захяа захиhан мэтээр мүнөөдэрэй байдалаар харагдана. Арбаад жэл үнгэрбэшье энэ түлэб шухала удха шанараа алдаагүй байhаар. Мүнөө шэнэ залуу үе дороhоо бодоод, буряад арадтаа туhатай ямар ажал хэхэмнэйб гэжэ Интернет дүүрэн асуудал табижа байхадань, энэ түлэб тэдээндэ хэрэгтэй байха гэжэ hананаб.
Бата Баяртуев бүхы hалбаряар: ургамал, шумуулhаа эхилээд, хубсаhа хунар, эдеэ хоол, байра байдал хүрэтэр, шажан мүргэл, ёhо заншал, уг изагуур, буряад хүнэй hyр hүлдэ, эхэ байгаалияа гамнаха, шэнжэлхэ тухай ажалай дэлгэрэнгы хараа шэглэл табяад, ажаллажа байтараа, наhанhаа нүгшөө hэн. Намилзуулжа баряад ябаhан тугыень хэн тодожо абааб, хэжэ байhан ажалыень хэн үргэлжэлүүлнэб, угсаата арадайнгаа түлөө, буряад хэлэнэй түлөө хэн тэмсээндэ бодоноб, баатар зүрхэтэй Бата Баяртуев шэнги зориг тyгэлдэр хүбyyд буряад арадтамнай байна гү…
Буряадай ниитын элитэ ажалябуулагша, багша Бата Дугаржапович Баяртуевай түрэhөөр 65 жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Одото, ошото заяатайш…» гэhэн дурсалгын уулзалгада Хэжэнгэ нютагаархин, эрдэмтэд, БГУ-эй Зүүн зүгэй институдай багшанар ба оюутад, hургуулиин hурагшад уулзалгада хабаадаа һэн. Дурсалгын урин үгэнyyд хэлэгдээ һэн.
-Бата ахайгаа дахажа ябаа hэмди. Ямар ажал хэжэ байhанаа, ямар бодолнуудые бодожо ябаhанаа бидэнтэй хубаалдадаг hэн. Бидэ тэрэниие мyнөөшье дууряажа ябадагбди.
Буряад арадай түлөө ами наhаяа зорюулаа гэжэ hанадагби. Баатар зүрхэтэй хyн ябаал даа. Залуушуулда хандажа, хии морииень, hанаа бодолыень, эрдэм номыень дээрэ yргэжэ ябыт даа, Бата Баяртуев шэнги эрдэмтэй хyнyyд боложо, хэhэн хэрэгыень yргэлжэлyyлхэ байхат гэжэ найданаб, - гээд Хэжэнгэ нютагhаа гарбалтай Радна ламбагай хэлэбэ.
-Энэ уулзалга эмхидхэгшэдтэ баярые хүргэнэб. Буряад хэлэнэй хүгжэжэ, hэргэжэ байhан мүнөө сагта, иимэ гоё дуунуудые, иимэ гоё шүлэгүүдые шагнажа Батын зүрхэн баярлаха hэн даа. Кабинет соо hуужа байдаг хүн бэшэ, зоной дунда ябадаг эрдэмтэн hэн. Эрдэмэй талаар өөрын онсо hанамжатай байгаа. Бидэ буряад-монголшууд гээшэбди, мянгаад жэлэй саанаhаа абажа ябаhан өөрын уран зохёолтой арад гээшэбди, хуушан монгол бэшэгээ hэргээхэ саг ерээ гэжэ хэлэдэг бэлэй. Yльгэр домог, арадай аман зохёол, бөөгэй дурдалгануудые шэнжэлхэ хэрэгыень эрдэмтэд үргэлжэлүүлжэ байнабди,- гээд профессор Л.С.Дампилова онсолон тэмдэглэбэ.
Оршолон холборхой юртэмсымнай жама ёhо шэрүүхэн hэмнай даа. Юундэб даа, хүнүүдэй эгээл эрхимые уридшалан абаад ябашадагынь харамтай байдаг.
Буряад арадаа түрүүлэн ударидажа, үндэhэ яhатанайнгаа удамаршан болоод ура дундаа ябажа ябатараа, үндэр тэнгэридэ ниидэжэ байтараа харбуулшаһан бүргэд мэтэ халин доошоо унаал даа…
Түрэл арадайнгаа түлөө ами наhаяа хайрлангүй зүрхэнэйнгөө мүхэшэтэр жүдхэжэ ябатараа, зүлгэ ногоон дэлхэйгээ зулайгаараа мүргэн унашоол даа….
Буряад арадтамнай иимэ хүбyүүн дахяад хэзээ түрэхэб?!
