Буряад-монголшууд нүүдэл байдалтай арад байһан. Заха хизааргүй уудам талаар малаа дахажа амидардаг, зөөдэлшэ зон байһан. Алдар суута дуушан Айлтагүйн Нумаа абгайн уг удамайхин Тариин нуурай эрьеэр зуһадаг, үбэлэй сагта урагшаа Мэнэнгын тала дайдада үбэлжэдэг байгаа. Намартаа Мэнэнгын тала руу зөөгөөд, хабартаа Тариин нуураа бусадаг һэн. 1922 оной хабар һөөргөө Тарияа бусаха гэхэдэнь, хилэ хаалтатай, наашань оруулаагүй һэн. Түрэл гарал, аха дүү зон гурбан тээшээ таһарһан: Үбэр Монгол, Халха Монгол, Ара Монгол.
Анандын Айлтагүйн Нумаа багша 1980-аад онһоо эхилжэ
буряад арадай дуунуудые суглуулһан. Үбэр-Монголдоо
мянгаад дуунуудтай ном гурба дахин хэблүүлһэн.
Буряад Уласда хэблүүлһэн “Буряад арадай дуунууд” гэжэ номынь олдошогүй хоморой болонхой юм.
Үнгэрһэн намар Үбэр-Монголой Хайлаар хотын Хэблэлэй хороондо “Буряад арадай дуунай түүбэри” гэжэ нэрэтэй нототоёо, үгэнүүдынь хуушан монгол бэшэгээр, дуунай удха мэдүүлхын тула нэгэ бадаг кирилл үзэгөөр бэшээтэй ном хэблэгдэбэ. Урдань саг ондоо байгаа, дуунай номуудые хэблүүлхэдэнь, шарын шажанай магтаалнууд, харын шажанда хабаатай дуунууд, бөө, удаганай дуудалгануудые номдо оруулдаггүй, хоридог байгаа. Мүнөө саг һайн тээшээ эрьеэд, зүбшөөхэдэнь, Нумаа багша “Буряад арадай дуунай түүбэри” шэнэ ном соогоо урдань хэблэгдээгүй дуунуудые арад түмэнэй анхаралда табиба гээшэ.
Энэ ном соо “Сүүгэл дасанай магтаал” дуунай 18 бадаг монгол бэшэгээр, нэгэ бадаг кирилл үзэгээр байна.
Хүринхэн Булгаты тойронхой
Хүүен байнхай Онон гол.
Хүүеэ Ононой хойморто
Хүринхэн зандан дасан байн.
-Ямар гоё үгэтэй магтаал гээшэб. Ямар баян үзэг бэшэгтэй, уг удамтай хүнэй үринэр гээшэбибди, элинсэг аба эжынэрэй дуулажа ябаһан дуунуудые мартажа болохогүй. Хорюултай хадань, дуунай аянга, үгыень нюугаад хадагалжа абахада болохо гээшэ гээд хуу бэшэжэ абаа һэнби. Ном соо оруулха гэхэдэ, хасаад абажа хаяха, тиихэдэнь, аянгыень ното дээрэ буулгаад, үгынь орондо “наян наваагай” үгэнүүдээр бэшээд, ном соо гаргадаг байгааб. Мүнөө сагай һайн болоходо, энэ ном соо нототоёо, аянгатаяа, үгэтэеэ хэблэгдээд байна.
Нэрьеэнэй дуунууд гурбан сохилготой, анхан хатарай олон хүдэлгөөтэй байгаа болоно. Дуунай сохилго ондоо болоходонь, хатарай хүдэлгөөн ондоо болодог байгаа байна, теэд мүнөө ямар хүдэлгөөнтэй, ямар хэлбэритэй хатар байгааб гэжэ мэдэнэ үгыбди.
1874 ондо түрэһэн хүгшэн эжымни 15-ай басаган ябахадаа, Байгал далайһаа уһа удхаад ябахадаа дууладаг һэнби гээд “Байгал далай” гэжэ дуу намда заагаа һэн. Тэрэ сагта бодонгууд угай зон Байгал далайн эрьеэр байһан байгаа болоно.
Баруунһаа зүүнһээ һалтилнал ха гээ,
Байгалхан далаймнай долдилнол, долдилнол ха гээ.
Басагадһаа намайе захюулнал, захюулнал ха гээ,
Бараанхан зүрхэмни догдогонол, догдогонол ха гээ.
Бөөгэй дуудалгын аянга жэгтэй һайхан юм даа. Бөө бөөлэхэдэнь, тойроод һууһан хүнүүд дахаад түүрээдэг байгаа. Аялгань хоморой һайхан, буряад хэлэнэй баялиг эндэл байна.
Дамдаридаагүй, даагүй дээ.
Эхын угы мүшхүүлжэ,
Эсэгын угы дамжуулжа,
Олон орон уула хайрхан,
Онгон тэнгэридэ мүргэнэб.
Һай гү, яа гү, һай гү, яа гү.
“Хайр сагаан шулуун” дуун сэрэгэй албанда ябаһан хүнэй нютагаа һанаад дуулаһан дуун.
Хайр сагаан шулуун
Хатуу, хатуу гэлсэдэг.
Харал далайн долгиндо
Хатуу бэшээр хүдэлдэг.
2018 ондо Эрхүүдэ болохоео байһан “Алтаргана” нааданда хабаадаха дуушадта, үльгэршэдтэ, соло дуудагшадта, бүгэдэ буряад арадта тон хэрэгтэй ном хэблэгдэбэ гээшэ. Нумаа багшада баяр баясхалан хүргэнэбди. Тэрэ иигэжэ хэлэнэ: “Эртэнэй дээдэшүүлэймнай соёл, изагуур урлиг гайхамшаг гоё, энээнээ хэзээш мартажа болохогүй, хойто үедээ залгамжалуулан дамжуулха ёһотойбди. Буряад хэлээ хүгжөөхэ гэбэл, дуугаа һэргээхэ, дуугаа мартангүй байхадамнай, түрэлхи хэлэмнай мартагдахагүй. Арадай гүн соёлой дээжэ - буряад дуун мартагдахагүй, зэдэлжэл байха, хойто үедѳѳ дамжуулагдаха ёhотой”.
