Анаа голой аажам нугануудта үдэжэ байдаг Дамба ноёной табан азарга адуун, мүн азаргануудта намнуулаад, амяараа ябадаг элдэб үреэ морид булта ниилэжэ, нэгэ һүрэг болоод, бүхы азаргануудые айлгадаг ехэ халюун азаргын хуряалгада орожо, Үдэ голоо үгсэн бодоһон юм ха.
Тала нуга газарта бэлшэжэ амараад, хада хүтэлѳѳр харгы гарган, тогтон торонгүй субажа, урдаһаань угтаһан, хойноһоонь дахаһан шононуудһаа залуу түлѳѳ хамгаалан, азарга моридынь һүрэгэйнгѳѳ эхин һүүл хоёрто хубааран таража, хүлэртэрѳѳ тэмсэлдэ жагсадагшье ушар олон байгаа.
Адуунайнгаа орон нютагаа эрьен бодоһые Дамба ноён дуулахадаа:
- Ошог! Дуратай, үргэмжэтэй газарта. Хориин дайда уужам. Хүбшэ дабажа арилхагүй даа, – гэжэ һанаа амараар хэлээд, ламхайгаа залажа, найман Намсарай сахюусаа хуруулан даллага абхуулжа, сан табюулаад, адуун тухайгаа һанаашархангуй, албан хэрэгээрээ албата зонойнгоо
дунда аяншалдагаараа ябаа ха. Адуумни шэнэһэн түглэтэ сэлгеэн нуурнуудтай Яруунын арада, дабаанай саана уужам нугада тогтон байрлаа гэжэ Дамба ноён дуулахадаа:
- Тиигэхэл байха. Тэндэ хоёрдохи түлѳѳ абаад байхадань,
Яруунынгаа албатые эрьенгээ, адуугаа дайрахаб. Унагалжа, түлѳѳ абажа байрлаг. Адуунай ногоондо садажа шадал ороодүйдэ Шагдар үбгэниие гулваа бүхэнһѳѳ хоёр-хоёр шиираг шумууһан хүбүүдтэйгээр эльгээжэ, адуу дэлһэлүүлхэ, азарга табиха гурбан үреэ халюун азаргын
түлэ заажа үгэг, энэл үбгэмнай адууша хүн гээшэ. Һонин мэдээ асаржа дуулгаха байха, - гэжэ эльгээгээ һэн.
Адуунайнгаа унагалжа хоёрдохи тулѳѳ абаад байхада, малай ногоондо садажа атарлаһан уедэ, намаг шабарай дороо нэбтэ гэдээгүйдэ Дамба ноён эсэгэ бүриин нэгэ-нэгэ хүниие абаад, адуунайнгаа хуушан мүрѳѳр Түрхэл зорижо мордобо ха.
Нохоониин нуурай игаабари хойморто амаржа хоноһон Дамба ноён углѳѳгуур игаабари хойморто амаржа хоноһон Дамба ноен углѳѳгуур сайлажа һуухадаа:
- Абжаа удагантай уулзажа зуудэлээб, – гэжэ хѳѳрэһэн ха. Саашадаа замаа ургэлжэлуулжэ, Яруунын хойморой буртагтай дабаанай нариихан харгыгаар гулдиржа шахуу дабажа ябахадаа:
- Яагаа зүүнэй һүбэ шэнги харгытай дабаан гээшэб? – гэжэ хэлээ гэхэ.
Тэрээнһээ хойшо Һүбын дабаан гээд тэрэнь нэршээ. Шулуутай дабаанай оройдо гараад, зохидхон талмай дээрэ амаржа тогтоходоо:
- Энэ дабаанай еһотойл торгон орой мүн байна. Яагаа харатай энэ томо шулуун дундань байгаа юм. Тээ тэндэ, хоймортонь һуугаа һаа, табисын эзэн боложо тобойжо, дабаанай шэмэг болон һууха һэн ха,-гэһэн байгаа. Бүри хожом Түрхэл нютагай эгээл хусэтэй гэжэ суурхаһан Шэрын Шиираб гэжэ хун дабаанай тэрэ томо шулууе ургэн
мухарюулжа, хоймортонь болгожорхиһон юм гэдэг. Мунѳѳшье тэрэ шулуун һуудаг. Аяншад тогтонгуй үнгэрдэггуй. Тэрэ шулуунай табсан-агы соо хэдэн үеын хашарһан мүнгэ харахат.
- Түрхэлэй хужар тухай
Дамба ноёной адуундаа хүрэжэ ошоходо, адуун һүрэгынь аргагүй һайн, гүүн бүхэн унага дахууланхай, атарлажа байба. Дамба ноён баярлажа:
- Түрэхэл, үдэхэл газартаа халюун шара азаргам байрлаа байна даа. Хужар лэ хэрэгтэй гээшэ ха гэжэ хожомынь арбан тэмээгээр хужар абаашуулжа тарюулһан юм гэхэ. Түрхэл гэжэ нэршэһэн энэ нютагта ноёной тарюулһан хужар мүнѳѳшье бии. Дамба ноён Түрхэлэй нуурай урдахи харууһатай добуун дээрэ сайлаад, бусажа мордоо һэн ха. Тэрэ сайлаһан газартань хожомынь нютагай зон бүри бултадаа сугларжа, найрладаг заншалтай болоо һэн.
Дамба ноёной адуун жэл бүри бүтэн бүрин түлѳѳ дахуулан үдэжэ, һүүлэй һүүлдэ түмэ хүрэһэн юм гэжэ арадай домог бии. Адуушадынь адуугаа һубарюулжа тоогынь абаха аргагүй болоходоо, байса хадын бооридохи Заза голой тохой соо оруулжа адуугаа багсаан бүридхэдэг болоо һэн ха. Адуунайнь түмэ хүрэһые гэршэлжэ, адуун сонь ногоон
зүһэтэй унаган түрэһэн юм гэлсэдэг. Дамба ноёной адуунтай холбоотой домог түүхэ хори буряад нютагаар хэлсэдэг юм.
Ага нютагһаа ябаһан аяншан Гүндын нуурай арада морёо
таталуулжа, сайлажа һуугаа ха. Хазаар моритой хүн хажуудань ерэжэ мэндэшэлээд:
- Ноёной адуунай уһанда орохонь ойртобо. Та үрдижэ мордохо бэшэ гүт? – гэбэ ха.
- Орог лэ. Намда ямар хэрэг бэ?
- Танайл дуран, – гээд, тэрэ хүниинь ябашаба.
Уданшьегүй ой дээгүүр ухаа тооһон хѳѳрэн дэгдэжэ, халюун, ухаа, хула, халтар, хүрин зээрдэ зүһэтэй адуун нэбшын гаража ерэбэ. Хүнһѳѳ үргэхэ, торохо гэхэ юумэн үгы. Хашалданхай туласа ерэбэ. Аяншан тэргэ дээрэ гаража, амиды үлэбэ. Мориниинь үгы. Тэрэ аяншанай
мэгдэжэ, адуунда гэшхүүлһэн, эбдэрһэн юумэеэ суглуулжа байхада, тугаарайнь хүн ерэжэ:
- Танда хэлээ һэн гүби даа. Моринойнгоо бусаагүй һаа, нэгэ адуу һүрэгһѳѳ барижа абана бэзэт. Теэд тэрэнээ һургаха болохолта даа, гэбэ.
Үдэһѳѳ хойнохоно адуун уһандаа ерэһэн шэнгеэр гаража ошобо. Ганса адуун – аяншанай морин нуур соо гансаараа үлѳѳ ха.
