Буддын шажанай заншалта Сангхын 24-дүгээр хамба лама Дамба Аюшеев хори гаран жэлдэ энэ хэргэм абажа ябана. Мүнөөдэрэй байдалаар хамба лама Дамба Аюшеев буряад арадай ухаан сэдьхэлэй удамаршан болоод байна. Буряад арад зоной олонхинь үндэстэнэй амин шухала асуудалнуудаар «Хамбамнай энээн тухай юу хэлэнэб? Ямар һанамжатайб?» гээд асуулта табидаг. Эдэ хорин жэл соо Аюшеев хамба лама хэмжэшэгүй ехэ ажал хэжэ байна. Хамба ламын сэдьхэл һанаанай бодомжонуудаар бүтээгдэһэн, хэгдэһэн үйлэ хэрэгүүд тухай хөөрэлдөө дурадханабди.
Асуудал: 1971 ондо «Вокруг света» журналда жаншаар орёогоотой номуудай үнгэтэ гэрэл зурагуудые уншагшад хараад ехээр гайхаһан юм. Совет засагай үедэ танай Шаргалжан нютагаархин «Ганжуур» номуудые нюусаар хадагалжа байһан тухай хөөрэжэ үгыт.
Харюу: Шухаг хоморой номууд Шаргалжанай дуган соо мүнөөшье байһан зандаа. Сагай хатууда бурханай номууд шатаагдаһан, хаягдаһан гэжэ мэдэнэт. Тэрэ үедэ «Ганжуур» номуудые хадагалжа байһаниинь мүнөөш һанахада, гайхалтай. Хүсөөрш абаашаха, мүнгэ алтааршье худалдажа абаха дурадхалнуудые Шаргалжан нютагаархин арсаһан: «Эдэ номууд манай нангин шүтөөн гээшэ. Шүтөөнөө худалдадаггүй юм» гэжэ хэлэһэн юм. Минии нютагаархинай сэдьхэлэй доторой юртэмсэ онсо ондоо байха. Бүхы буряад арадташье эдэ үгэнүүд таатай, хабаатай байха.
Асуудал: Та хорин жэл Хамба лама байхадаа, Буддын шажанай дасан субаргануудые һэргээн бодхоохо ажал урагшатай ябуулнат. Урдань байһан дасангууд бултадаа һэргээгдээ гээшэ гү?
Харюу: 1937 оной хамалган хашалганай сагһаа урда Буряад ороной дэбисхэр дээрэ 47 бага ехэ дасангууд оршон байһан. Одоо сагта тэдэ дасангуудаа һэргээн бодхоохо туйлай ехэ ажал ябуулагдажа, 42 дасан ба 13 дуган мүнөө үндыгөөд байна. Һаяхан арамнайлагдаһанууд тухай хэлэбэл, Сээжэ-Бургалтайн, Дэрэстэйн дасанууд шэнээр бодхоогдоо, Ара-Хэрээтын, Загастайн дасангууд бусаа, Янжима бурханай ордон баригдаа, хүйтэн сэбдэг Яхадай ниислэл хотодо дасан арамнайлагдаа, Шаргалжан нютагта Намсарай бурхан сахюусанай ордон арамнайлагдаа һэн. Мүнөө дугангуудаа бодхоогоод байхадаа, бидэн арад зондоо хэрэгтэй ажал ябуулха ёһотойбди гэжэ шэрээтэ ламанартаа би ходо хэлэжэ байдагби.
Асуудал: Тиимэ. Ехэ ажал ябана гэжэ бидэ хуу хаража байнабди. Этигэл Хамба ламадаа арбан эрдэнитэ үргэл үргэдэг найр наада эмхидхэгдэдэг болоот. Бидэ абьяас бэлигтэй хүнүүд ямар олон гээшэб гэжэ ехэ баярладагбди. Шүлэг, хүгжэм зохёожо, магтаал уншажа, эдэмнай бултадаа Этигэл хамбын адиста хүртэнэ.2014 ондо Бандида Хамба ламанарай тушаал бии болоһоор 250 жэлэй ойн баяр үнгэрөө һэн. Олон хэмжээ ябуулганууд энэ баярта баһал зорюулагдаа. Ямар номууд хэблэгдэн гараа гээшэб тодорхойлон хэлэжэ үгыт.
Харюу: Хамта дээрээ табан ном хэблэгдээ. «Традиционный буддизм в России» гэһэн ном соо буряадуудай ажаһуудаг газар дэбисхэр дээрэ байһан дасан бүхэнэй түүхэ суглуулаад, нэгэ ном болгообди, «250-летие институту хамба лам» гэжэ номдо 21 хамба ламанарай намтар багтаа, «Святыни буддизма» ном соо шүтөөн мүргэлэй газарнууд гэрэл зурагуудтайгаар һайханаар хэблэгдээ, “Сакральные места Восточной Сибири” гэжэ номһоо хаана шүтөөнэй газар байнаб, ямар туһатайб, буян яажа хуряажа болоноб гэжэ һүзэгтэн мэдэхэ болоно. 21 хамба ламанар буряад арадтаа сахюусад болоод байна, мүндэлһэн нютагтань субарга бодхоогообди. Хамба бүхэнэй намтар илгаатай, бэе бэеһээ ондоотой. 21 хамбанарай хэн хэниинь өөрын номтой, өөрын санаатай, сэдьхэлтэй, буянтай. Өөрынгөө хэрэгтэй ламынгаа субарга оложо, амидаралдаа тааруулаад, зальбаран мүргэхэдэ туһатай байха.
Жэшээлбэл, Табадугаар хамба лама Данзангабаа Ешижамсуев 30 жэл хамба лама байгаа, тиимэһээ залуу мэргэжэлтэн энэ субаргада ерэжэ мүргэбэл, олон жэлдэ нэгэ газар амжалтатай ажалаа хэхэ байна.
Шулуутайн дасанай шэрээтэ Чойнзон Иролтуев эмшээр тодороод, хүнүүдые аргалдаг, хүндэ үбэшэнһөө эдэгээдэг байгаа. Энээн тухай Сагаан хаанда дуулдаа, 1894 ондо Санкт-Петербург залагдаад, Эзэн хаанай абга рак үбшэнөөр үбдөөд байхадань, уушхандань зас мэсэл (операци) хэжэ, шонын уушха оёжорхиһон юм. Хаанай абга великий князь эдэгэһэн, иимэ гайхалтай ушар болоһон. Манай хамба лама Чойнзон Иролтуев Романовтанай бүлын дүтын хүн болоһон юм. Энээн тухай Гомон дасангай Агваан-Нима лама 1989 ондо Энэдхэгһээ дуулгажа, Чойнзон Иролтуеваа “Бү мартагты” гэжэ захиһан байна. Операцида орохо болоһон хүнүүд Чойнзон Иролтуевай субаргада зальбаржа мүргэбэл, эдэгэжэ һайн болохо гэжэ этигэхэ ёһотой.
Мунхэ Цыбиков хамбые би һайн мэдэхэ байгааб. Түрхэл нютагтань ошоод гайхааб. Тэндэ зэрлиг ан амитад олон. Энэ газар дайдые манай хамба эзэлээд байна. Уһыень уужа үндыһэн Заза гол Витим, Ленэдэ шудхана, Хойто-Мүльһэн далайда урасхалаа абаашана, энэ хүйтэн сэбдэг газар дайдада түрэһэн Мүнхэ Цыбиковэй субаргада ошожо мүргэһэн хүнэй ухаан хурсадаха, шэнэ бодол, шэнэ амидарал тэрэниие эзэлхэ, ехэ шадалтай, ехэ хүсэтэй болохо. Агын хамба ламанарнай Энгидэй, Онон, Амур мүрэнэй уһан урасхалаа Номгон далайда абаашадаг газар дэбисхэр эзэлээд байна. Сэлэнгын хамбанар Байгал шадарай газар дэбисхэр дээрэ, Сэлэнгэ, Ангара, Енисей мүрэүүдээр Хойто-Мүльһэн далайда шудхадаг уһан мүрэнүүдые эзэлээд байна.Иигэжэ манай хамбанар 3 гол шухала урасхал эзэлээд һууна гэжэ һанадаг хүм. Субарга бүхэнэй удха тухай “Мэндэлсэн нютагаа найлзуур модон мэтэ баригты”гэһэн ном уншаад, мэдэхэ болохо аргатайт.
Асуудал: Хамба лама, Буряадаймнай бүхэ барилдаанай хүгжэлтын түүхэдэ онсо эршэтэйтээр хубитаяа оруулжа байнат. Энээн тухай найматай хүбүүдһээ наятай үбгэд хүрэтэр хэлэдэг, мэдэдэг. Буряад барилдаанай үүргэ тухай юун гэхэ байнат?
Харюу: Бүхэ барилдаан гээшэ бүхы арадуудай наадануудай гол наадан болоно. Энэ хадаа арадай хүсэ шадал, сайхан бодолой гэршэ болодог гэхэдэ алдуугүй. Этигэл хамбын, Сагаан Дара эхын наадануудта багахан хүбүүдһээ эхилээд, хүдэр эрэшүүл хүрэтэр суглардаг заншалтай болонхой. Мүнөө Спортын Агенствэдэ үндэһэн барилдаагаар мэргэжэлтэн хүдэлдэг болонхой, һара бүхэндэ залуушуулай дунда бидэ мүрысөө хэжэ байдагбди. Хүдөө нютагуудаар барилдаанай буряад гэрнүүд бодонхой, барилдаагаа саашань хүгжөөхэ сэдьхэлшье, шадалшье, хүсэлшье манай хүбүүдтэ бии гээшэ.
Мүнөө 12-13 жэлэй туршада бүхэ барилдаашаднай үндэр хэмжээнэй нэрэ түрэтэй боложол байна. Энэнь һайшаалтай. Хамба лама Этигэловэй заларһан үдэр монгол литын намарай эхин һарын 4-нэй үдэр юм. Үнгэрһэн намар 2003 ондо түрэһэн хүбүүдэй (Этигэл хамбын хоёрдохи үеын үхибүүд) дунда бүхэ барилдаан үнгэрөө. Саашадаа эдэ хүбүүд барилдаанай соло дуудуулхал байха гэжэ һанагдана
Буряад зоной гол нааданууд мори урилдаха, бүхэ барилдаха,һур харбаха,шатар наадаха гээд нэрлэнэб . Эдэ наадаяа бултанай дунда дэлгэрүүлхэ,сонирхолтой болгохо ябуулгануудые хэхэ гэжэ зорилготойбди.
Асуудал: Манай буряад үүлтэрэй малые гаргаша багатай, олзо ашаг ехэтэйдэ тоолодог гээшэбди. Мүнөө болоходо хойнохиёо хооһолоод, ямар аргаар бусааха тухай бодолдо абтанабди Та олондо һайшаагдама үүсхэл гаргажа, бултанай һонирхол татаат буряад үүлтэрэй мал ажал һэргээхэ тухай һанамжануудаараа хубаалдыт даа
Харюу: Арадай сэсэн үгэ байха: “Мал хараха, ама тоһодохо”. Буряадууд хэр угһаа хони үсхэбэрилдэг байһан. 2012 онһоо эхилжэ шэрүүн нооһотой үүлтэртэ хонидые хүдөө нютагуудаар тараажа эхилээбди. Мянга хахад хонидые Агаһаа асараад Сэлэнгын аймагай Таширта өөһэдынгөө подсобно ажахыда үсхэбэрилөөд, үшөө олон болгоод, Хурамхаанай аймагай Арзгун, Захааминай аймагай “Бургуйское”, Яруунын аймагай Нарһатада буряад үүлтэрэй 75-75 эхэ хонидые үдхэхыень үгөө һэмди. Хонидоо олон болгоод, саашань хубаалдаха, дамжуулха ёһотой. Иигэжэ ажалгүйдэжэ, хүшэр байдалда ороһон хүнүүдтэ ажал олгонобди. Мал хараад нютагтаа ажаһууха дуратай залуушуулда туһалнабди. Залуу айлнууд нютагтаа түбхинөөд, ажал хэжэ байхадань һайн хэрэг гээшэ. Энэ ажал үргэлжэлнэ.
Асуудал: Эгээн ехэ удха шанартай хэрэг гэхэдэ, үхибүүдэй мүрысэдэг «Эхэ хэлэн – манай баялиг»гэһэн мүрысөөн-наадам болоно. Иимэ үүсхэл танай толгойдо хэзээ, яагаад ороо һэн бэ?
Харюу: Түрэһэн тоонто Шаргалжан нютагаархимни ородууд соо ажаһуудаг. Хэдэн жэлэй саада тээ нютагайнгаа хүбүүд басагадай ородоор дуугаралсахые соносоод, Шаргалжанайнгаа хүбүүд басагадай жэшээ дээрэ харахада, иимэ байдал бүгэдэ Буряадтамнай болоод байна гэжэ ойлгооб. Эхэ хэлэеэ мартажа болохогүй, энээнэй түлөө юу хэхэ гээшэб, нютагай хэлэнэй ондоошог байһанда эдэнэр зэмэтэй бэшэ, үхибүүд өөрынгөө нютагай аялгаар дуратайгаар хөөрэлдэхэ байгаа, түрэһэн эжынгээ хэлэ үхибүүднай мэдэхэ ёһотой, ямар аргаар һэргээхэ, хүгжөөхэ гээшэб гээд лама санаартанай, бидэнэй суг хамта эхилһэн хэрэг гээшэ.
Дасан дуган нютаг бүхэндэ һэргээхэ хэрэгтэмнай нютагай зоной хүсэн ехэ байгаа. Тэрээн шэнгеэр өөр өөрын хэлэ, заншал һэргээхэ асуудалай гарахада, арад зондоо хандаха ушар зүбтэй. Буряад хэлэн гээшэмнай бултанаймнай хэлэн болоно, магад, үгүүлбэриин онсолигтой , тиибэшье нэгэл адли удхатай, үндэһэтэй хэлэмнай ха юм даа. Айл, хотон бүхэн энэ асуудал зүбөөр сэгнэжэ абаа һаа, юумэн урагшатай байха. Тиимэһээ манай Сангхын ламанар энэ ажалда хам ороод байна.
Юуб гэхэдэ, алишье сагта, алишье гүрэн түрэдэ Шажан мүргэлэй түб ганса өөрын онсо үйлэ дүүргээ бэшэ, мүн эрдэм һуралсалай,соёлой, элүүрые хамгаалгын болон ниитын ажаябуулга дүүргэлсэдэг байһан.
Мүрысөөнһөө мүрысөөндэ үхибүүдэй хэлэн ургажа байна, үхибүүд нютаг хэлээрээ гайхангүй дуугарна, буряад хэлэмнай ямар баян гээшэб, ямар сэсэн гээшэб гэжэ хүбүүд басагаднай мэдэхэтэй боложо байна. Нютаг-нютагай хэлэнэй толи бэлдэгдэжэ хэблэгдээ. ?Үгэнүүд олон боложо, толидо нэмэгдэнэ. Хүбүүдые модоор дархалжа, хүрэлөөр шудхажа, урлажа һургаха, эрэ хүнэй шадабарида һургаха ёһотой,басагад, ерээдүйн эжынэр үлгын дуу дуулажа һураха, арһа элдэжэ, нооһо ээрэжэ, хубсаһа эсхэжэ, оёжо, гэр тойронхи ажал хэжэ шадаха болохо ёһотой, Иимэ түхэлэй даабаринууд үхибүүдтэмнай ганса ажалай дүршэл олгоно бэшэ,хажуугаарнь олон үгэнүүдые мэдэхэ болоходонь туһална. Залуушуулдаа буряад арадай зан заншал, эхэ эсэгын хүмүүжэл гээшые дамжуулжа шадаа һаамнай буряад арад мүхэхэгүй - иимэл зорилго урдаа табинабди. Эхи табигдаа хадаа үргэлжэлнэ ааб даа гэжэ һананаб.
Асуудал: Хабаадаха бүлгэмүүд олон боложол байна, али нютагай һургуули эгээн эдэбхитэй, наадам бүхэндэ хабаадана гээшэб?
Харюу:11 удаа үнгэржэ байсан наадамдамнай 11 дахин ерэһэн бүлэгүүд байха.Эдэ хүүгэд олондо сураха,ехые мэдэхэ гэһэн зорилготой ябанад. Зарим бүлэгүүд 1-2 удаа ерээд ,дахинаа ерэнэгүй . Ябан,ябан наадамда түрүүлдэг бүлэгүүд элирнэ. Нэрлэбэл, Сэлэнгын аймагай Жаргалантын,Ноёхоной, Хориин аймагай Ааланай, Хяагтын аймагай, Усть-Ордагай Обусын, Улаан-Үдын 54 һургуулиин , Хурамхаанай Гааргын ,Бэшүүрэй Харланай,Яруунын Үльдэргын үхибүүд эдэбхитэй,амжалтатай хабаадана.
Асуудал: “Эхэ хэлэн – манай баялиг ” мүрысөөн телевизортэ харуулдаг болоо. Энээн тухай хөөрэжэ үгыт?
Харюу: Марина Урбаева Буряадай телевидениин толгойлогшо өөрөө Качугай буряад басаган, хандахадамнай туһалаа. Буряад хэлэеэ һэргээхэ, хүгжөөхэ, хадагалан үлдээхэ хэрэгтэ һанаата болодог хүн юм. Телевидениин ажалшадта буряад арадай зүгһөө баярые хүргэмөөр гээшэ. Мүрысөөн-наадамые телевиденидэ нэбтэрүүлжэ харуулхадань, үхибүүдтэ ехэ урматай байна, сэхэ дамжуулгада юушье мэдэхэгүй байхань эшхэбтэр, тиимэ тула хүбүүд басагад бүри оролдосотой буряад хэлэеэ үзэнэ, хамбанарай намтар хадуужа абана, магтаал дуулана. Үхибүүдэй буряадаар телевизортэ хэлэжэ, дуулажа, асуудалнуудта харюусажа байхада, харагшад даган баясана, олон юумэ мэдэхэ болоно, жэшээ абана гэжэ һананаб.
Асуудал: Буряад литературна хэлэн ямар байха ёһотойб? Энээн тухай Та юу хэлэхэ байнабта?
Харюу: Мүнөө 80 жэлэй туршада хори буряадуудай хэлэн литературна хэлэн болоод байба. Сэлэнгын, Баргажанай, Усть-Ордагай буряадууд нютаг-нютагтаа ажаһуужа байна. Тэдэнэр өөһэдынгөө байра байдалаар, зан заншалаар, эхэ хэлээрээ харилсаад ажаһууна. Заабол литературна хэлэ мэдэдэг боло гэжэ үхибүүдые хүсөөр баалахадаа буруу юумэ хэнэбди. Баалалтаар хэн һураха юм бэ. Энэ 80 гаран жэл соо тэдэнэр буряад хэлэтэй боложо шадаагүй, ехэнхидээ ород хэлэтэй боложо байна. Эжын уурагтай бэедээ шэнгээһэн эхэ хэлэеэ мартангүй, нютагайнгаа аялгаар дуугаралсаад байхада, хэндэ һаалта хэнэб. Эжыгээ хүндэлһэн хүн эхынгээ хэлэ шудалхал ёһотой. Харин Улаан-Үдэ ошоод амидарха, ажал хэхэ саг болбол, литературна хэлээр хөөрэлдэхэдэ, үзэхэдэ, бэшэхэдэ хэншье хориногүй. Тон шухалань, буряадаар дуугарха хүсэлтэй болохо, бэе бэеынгээ хэлэнэй аялга нугалбари ойлгохо,хүндэлхэ гэжэ оролдобол,энэ зорилгодоо хүрэхэбди.
Багахан гол горхонууд Ехэ Мүрэндэ уһаяа шудхана, Ехэ Мүрэн гүнзэгы болоно, үргэн болоно, уһа ехэтэй,хүсэтэй болоод саашаа урдана, тэрээн мэтэ Буряад Уласаймнай алишье нютагай хэлэн адли тэгшэ зэдэлжэ, нютаг үгэнүүд нэмээгдэжэ, буряад түрэл хэлэмнай һэргэхэ, бүри баяжаха, бүри хүгжэхэ.
-Хүндэтэ хамба лама, асуудалнуудта тодорхой харюу үгэhэндэтнай баяр хүргэнэб.
АВТОРҺАА ТОБШОЛОЛ: Хамба лама Дамба Аюшеев түрүүтэй Буддын шажанай заншалта сангха үндэр зиндаата засаг түрын албан ёhоор хэхэ ажал гүйсэд дүүрэн хэжэ байна. Буряад арадаа, түрэл хэлээ, заншалта ажахыгаа, үндэhэтэнэй амин гол (национальный дух) аршалан абархын тула асари ехэ ажал хэжэ байна. Туйлай ехэ, гүнзэгы удхатай зорилгонуудые урдаа табяад, амжалтатай ажалаа ябуулжа байна. Ивалгын дасанда болодог «Эхэ хэлэн – манай баялиг» мүрысөөндэ алгадангүй ошожо, харахадамни буряад нютаг бүхэнhөө хүбүүд басагад, багшанар, түрэлхид, улад зон сугларжа, бэе бэеынгээ абари зан, ёhо заншал, түүхэ домог, нютагай хэлэ мэдэхэ болоходоо, бэе бэеэ хүндэлжэ hурана, үхибүүд буряад арадай хүмүүжэлэй дадхаал абана. Арад зон хамба ламаяа хүндэлдэг, хэлэhэн гашай үгыень хадуудаг, хэжэ байhан ажалыень дэмжэдэг гэжэ эли бодо харагдадаг.
Мүрысэгшэдэй олонхинь басагад байха ёһотой гэһэн хамба ламын заршам гүнзэгы удхатай. Басагаднай хожомоо бууса байдалайнгаа эзэн эхэнэр, гал гуламтаа дэгжээхэ эжынэр болохо ха юм даа.
Эжынэр гээшэмнай арад түмэнэй үндэһэн, тэдэнэй яажа үхибүүдээ хүмүүжүүлнэб, тэрээнһээ буряад арадаймнай ерээдүйн байдал дулдыдана. Тиимэһээ эдэ мүрысөөнүүд холын хараатай гээшэ, хэдэн жэл болоод, энэ тариһан үрэнүүд үндэһэлжэ, сэсэглэн бадархал, буряад хэлэнэй хүгжэлтэдэ шэнэ амисхаал оруулагдана. Үхибүүднай булта буряад хубсаһаяа үмдэнхэй, малгайгаа гоёор шэмэглэнхэй, басагадууд үһэеэ олон гүрэлөөгөөр гүрэнхэй байхадань, ямар хөөрьхэнөөр, ямар һайханаар харагдана гээшэб! Мүрысөөнэй үедэ хүбүүд басагад танилсана, утасаа абалсана, нютагай аялгаар хэлэһэн үгэнүүдээ андалдана, бэе бэеhээ шэнэ үгэдэ, шэнэ заншалда һурана, буряад сэдьхэлтэй болоно, энэмнай тон ехэ удха шанартай, түрэлхи хэлэеэ үзэхэ гэһэн эрмэлзэлдэ ехэ түлхисэ болоно, энэмнай юунһээшье ехэ олзо, юунһээшье ехэ баялиг болоно!
Хэн мэдэбэ, хэзээ нэгэтэ хожом, «бидэ хоёр Ивалгын дасанда танилсажа айл бүлэ болоо һэмди» гэжэ хэлэхэ залуушуул Хамбын наадамда хабаадагшадай дунда байхадаал болохо!
