Хитадай арадай дуушан, алдар суута Нумаа багшатай уулзажа хѳѳрэлдэхэдөө , минии досоо урма зориг бадараад, минии ухаан бодолдо ашагтай байдаг. Жэнхэни буряадаараа хөөрэхэдэнь, шагнажал шагнажал баймаар, буряад хэлэмнай ямар hайхан гээшэб гэжэ Нумаа абгайтай ехэ баяртай уулзадагби.
Хабарай урин дулаан үдэр Аюула ахай Нумаа абгай хоёртой уулзажа, һонин һорьмойгоо хөөрэлдэбэбди.
Нэгэ хэды асуудалнуудта харюусахыень гуйбаб.
-Шэнэ ном хэблэгдэхэнь гэжэ дуулааб. Тэрэ ном соотнай урда тээ хэблэгдэһэн ном соохи дуунуудтнай ороно гү, али шэнэ дуунууд байха гү?
--Үбэр-Монголой Хайлаар хотын Хэблэлэй хороондо буряад арадай дуунай шэнэ ном нототоёо, үгэнүүдынь хуушан монгол бэшэгээр, дуунай удха мэдүүлхын тула нэгэ бадаг кирилл үзэгөөр бэлэдхэгдээд, хинажа шалгагдаад, хэблэлдэ бэлэн болоод байна. Ном боложо гарахаяа мэнэ-мэнэ болоод байна. Урдандаа саг ондоо байгаа, дуунай номуудые хэблүүлхэдэмни, шарын шажанай магтаалнууд, харын шажанда хабаатай дуунууд, бөө, удаганай дуудалганууд хэблэлдэ гаргадаггүй, хорюултай байгаа. Улас түрын журам шанга байгаа, мүнөөшье шанга юм аабдаа. Теэд саг һайн тээшээ эрьеэд, зүбшөөхэдэнь, шэнэ ном соогоо харын шажанай, бөөгэй дуудалганууд, шарын шажанай магтаалнууд, түрүүн эртүүр номууд соомни гараагүй, дуулдаагүй дуунууд, дуудалганууд, хүгжэм нототоёо арад түмэнэй анхаралда табигдахань гээшэ. 1980-яад онhоо эхилжэ, арадай дуунуудые суглуулжа эхилээб. Хуушан дуу мэдэхэ хyнyyдые hурагшалаад, гушаад хyнhѳѳ дуунуудые бэшэжэ абаа hэмби. Yрдижэ магнитофон дээрэ бэшэжэ абаhандаа, ном соо хэблүүлhэндээ ехэ баяртайб. Бөөгэй дуудалгын аянга жэгтэй һайхан юм даа. Бөө бөөлэхэдэнь, тойроод һууһан хүнүүд дахаад түүрээдэг байгаа. Аялгань хоморой һайхан, буряад хэлэнэй баялиг эндэл байна, эртэнэй дээдэшүүлэймнай соёл, изагуур урлиг гайхамшаг гоё, энээнээ хэзээш мартажа болохогүй, хойто үедээ залгамжалуулан дамжуулха ёһотойбди. Хорюултай байхадань, аянгыень, үгыень бэшээд хэдэн жэлдэ хадагалаад байгаа хүмби. Буряад хэлээ хүгжөөхэ гэбэл, дуугаа һэргээхэ, дуугаа мартангүй байхадамнай, түрэлхи хэлэмнай мартагдахагүй. Арадай гүн соёлой дээжэ - буряад дуун мартагдахагүй, зэдэлжэл байха, хойто үедѳѳ дамжуулагдаха ёhотой. -гээд Нумаа багша хөөрэнэ.
-Миллиард хүн зонтой хитад арад соо Шэнэхээнэй буряадууд ажаhуухадаа, яахадаа түрэл хэлэеэ мартаагүй, байра байдалаа, ёhо заншалаа алдаагүй, арадайнгаа дууе тэрэ зандань абажа ябажа шадаа гээшэб?
-Буряад арадта эртэ урда сагhаа элинсэг хулинсагай hургаал шанга байгаа. Yзэг бэшэгээ, зан заншалаа, дуу хүгжэмөө бү мартагты, үри хүүгэдтээ түрэл хэлэеэ бү мартуулагты, дамжуулагты гэжэ заадаг, захидаг байгаа. Аба эжын hургаал заабари, хүмүүжэл гээшэ хатуу шанга байгаа, мүнѳѳшье тиимэл байhан зандаа. Тиимэл тула манай Шэнэхээн буряад басагад бултые шадаха: малгайhаа эхилээд, дэгэл, гутал хүрэтэр оёод ѳѳрѳѳ ѳѳрыгѳѳ хубсалуулха аргатай, хүбүүднай шамбай шиираг, тэдэнэй шадахагүй юумэн байхагүй: мори hургаха, ан агнаха, үхэр малаа адуулха, түмэр түдэгѳѳр, модоор юушье дархалжа шадаха гэжэ хэлэхэ байнаб.
-Нумаа абгай, Та “Алтаргана” наадан тухай юу хөөрэхэбтэ, юун тухай һанаата болодог, ямар һанамжатай гээшэбтэ?
-Улас уласай зан дадхал, һургаал хүмүүжэл, соёл болбосорол он ондоо гээшэ ааб даа. Эхэ хэлэеэ мартаха аюул бии болоод байна. Хэлэгүй һаа, ямар үндэстэн гээшэбди гэжэ хэлэхэбибди. Хэлэеэ мэдээгүй һаа, ямар соёл болбосорол, уран урлиг байхаб даа. Ондоо үндэстэнэй хэлээр хэлээ зээлишэлжэ, дуу хүгжэмөө мартажа байхадамнай, эгээл саг соогоо “Алтаргана” наадан байгуулагдаһаниинь ямар дэмбэрэлтэй гээшэб!
Буряад-монголшууд энээхэн зуун жэл соо түни түбшэн амидараагүй, хүлгөөнтэй сагта хэн өөрынгөө дураар нютаг нугаяа орхёод, түрэл саданарһаа таһараад хари нютаг ошохо дуратай байхаб, хэн өөрынгөө түрэл хэлэеэ хаяад, хүнэй хэлэндэ орошохо дуратай байхаб. Энэмнай тэрэ үе сагай улас түрын ушарһаа боложо, буряадууд бутаржа, хахаржа, үншэржэ, зобожо, үйлөө үзэжэ ябаад энэ мүнөөдэрэй һайхан сагта хүрөөбди. Олонхи хүнүүд 60-70 жэлдэ уулзаха эрхэ сүлөөгүй, түрэһэн аха дүүтэеэ уулзангүй, тоонто нютагаа харангүй хуу наһа бараа бшуу даа. Нам дээрэ гурбадугаар үеын, минии хүүгэд дээрэ дүрбэдугаар үеын хүнүүд гурбан ехэ Уласһаа сугларжа “Алтаргана” наадандаа уулзажа, найрлажа, нюур шарайгаа харалсажа, дуугаа дуулалдажа, мориной соло дуудажа, бүхэшүүлдээ, мэргэшүүлдээ барлажа байхамнай һайхан байна даа! Жэлһээ жэлдэ дуумнай, соёлнай, “Алтарганамнай” дээшээ дэбшэжэ байна гэжэ баярлажа байдагби.
-Арадай дуунай талаар хэдэн жэлэй саада тээ Хитадта болоhон ехэ хуралдаан тухай хѳѳрэжэ үгыт.
-Хитад гүрэнэй найман можо нютагай монголшуудай үндэhэн урлалай хуралдаанда уригдажа хабаадаа hэм. Монгол туургата арадуудай дуунай эрдэм шэнжэлгын хуралдаан болоо hэн. Намда элидхэл хэлэхыемни үгэ үгэхэдэнь, иигэжэ хэлээ hэм: «Эртэ урда сагhаа эмгээ эхэ Алангуа хатанай, Эзэн Чингис хаанай хойто үе болохо буряад-монголшуудта урданай уртын дуунууд байха: ёохорой, бэhэлигэй, нэрьеэнэй, уусын гээд. Гурбан томо гүрэнүүдэй дэбисхэр дээрэ хэдэн тээшээ таhарhан буряадуудта сагай эрхээр мартагдаhан юумэн олон, тиибэшье саг hайжаржа, Ород гүрэндэ, Буряадта, Үбэр-Монголдо соёл гэгээрэл hалбаржа, дуу хүгжэм hэргээгдэжэ, мартагдаhан дуунууд бусажа байна» гэжэ хэлээб. Энэ хэрэгтэ Олон улсын «Алтаргана» наадан ехэ нэмэри оруулна гэжэ хэлэхэ байнаб.
Энэ хуралдаан дээрэ монгол туургатанай урданай арадай дуунууд хоморой шухаг гэжэ тоологдожо, хүн түрэлтэнэй хамтын соёлой эрдэнитэ санда гэрэлтэ субад эрдэни гэжэ
нэрлэгдэжэ, дэлхэйн урлалай алтан жасада (ЮНЕСКО) хадагаламжада оробо гэжэ тэмдэглэгдээ hэн.
Нумаа багшын мэдэхэ, шадаха мэргэжэлыень, дуушадые hургаха шадабарииень даган абаха, мэдэхэ дуунуудыень заалгажа абаха байгаабди гэжэ hанадагби. Урзанда зун Дадал сомондо үнгэрһэн Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” наданда дуушадай олонхинь дуулажал байдаг дуунуудаа дабтаад дуулана гэжэ хүн зон хөөрэлдэһэн, өөһэдөө дуушад ажаглаһан байна.
Мүнөө зун болохо бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданда хэнэйшье шэхэндэ дуулдаагүй шухаг хоморой, хүгжэмөөрөө һайхашаамаар арадай дуунуудые арад зонойнгоо шэхэнэй һонорто ханхинуулан зэдэлүүлхэ дуушад буряад арадтамнай байһан лэ байха гээд найданаб.
