«Уг гарбалаа, удха заяагаа улам сэгнэжэ, үргэн ябаял!»


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

Агууехэ уранзохёолшо, драматург, кино найруулагша Даширабдан Батожабайн

түрэһөөр 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан "Минии уг гарбал"-"История моего рода"

Интернет-конкурсдо.

Уг гарбалай һарбаалжан номинаци.

Буряадай Үндэһэ яһатанай 1-дэхи лицей-интернадай 10 "А" классай һурагшад.

Хүтэлбэрилэгшэ: Дабаева Дари Цырендоржиевна,  Буряадай республикын Үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернадай   10«а» классай хүмүүжүүлэгшэ.

«Угаа мэдэхэгүй хүниие

Уhан дээрэhээ гал эдихэ,

Түрэлѳѳ мэдэхэгүй хүниие

Тэмээн дээрэhээ нохой зууха…»

(Буряад арадай сэсэн үгэ)

         Угай бэшэг хадаа уг изагуур, уг угсаагаа жагсаан бэшэжэ, үе уламжалан хадагалжа үргэлжэлүүлдэг түүхэ бэшэг болоно. «Угаа мэдэхэ, нютагаа, арадаа хүндэлхэ мэдэрэлтэй хүн найдамтай» гэжэ уран зохёолшо Доржи Эрдынеев дэмы бэшээгүй, hургуулияа дүүргээд, ажабайдалай үргэн ехэ харгы замда гарабашье, түрэhэн нютаг, хамта үдэhэн үетэн нүхэд, уг гарбал мартагдадаггүй ха юм даа. Тиимэ хадань хэлэеэ үргэжэ, уг гарбалаа мэдэжэ ябаха гээшэ hайн хэрэг болоно. Илангаяа мүнѳѳ сагта залуушуулда хара багаhаань уг гарбалай удхые ойлгуулхада, тэдэнэр ябан ошон ѳѳhэдѳѳ hонирхон гүнзэгыгѳѳр шэнжэлжэ, уг омогтомнай ямар урашуул, ухаатан, сэсэшүүл, эмшэд, аргашад, багшанар, дархашуул, холые хараха мэргэшүүл, уран зохеолшод, дуушад, зураашад байжа болоо гээшэб гэжэ бэдэрхэ, элирүүлхэ болоно. ѳѳhэдѳѳ эхэ эсэгэ болоходоо, угайнгаа суута зоной жэшээ дээрэ үхи хүбүүдээ хүмүүжүүлхэ. Тэдэнэрынь ээлжээндээ мүн лэ саашань үргэлжэлүүлэн дамжуулха.

DSCF3974Ямаршье яhанай хγн хадаа тγрэл нютаг, гал гуламтаяа, хаанашье холын нютаг ороноор ябабашье, бага балшар наhанhаань тэнжээhэн, γргэжэ бодхооhон, гарыень ганзагада, хγлыень дγрѳѳдэ хγргэhэн нютагаа, тγрэл гаралаа hанажа ябадаг. Тγрэл нютаг, тγрэл арад, тγрэлхи хэлэнhээ γлγγ юумэн хаанашье байдаггγй, олдодоггγй. Эжын хэлэн дээрэ хѳѳрэлдэхэ ёhотойбди.

«Уян hайхан буряад хэлээрээ

Урин зѳѳлэхэнѳѳр хэлэжэ hураял,

Уг изагуураа, удха заяагаа

Улам сэгнэжэ, γргэн ябаял!

Хγн бγхэн ѳѳрынгѳѳ уг гарбал мэдэхэ ёhотой гэжэ бултанда мэдээжэ. Энэ hайхан заншал hэргээн, бидэ уг гарбалаа шэнжэлхэ ёhотойбди.  Буряад зон уг гарбалаа адагынь 7 γе хγрэтэр мэдэхэ, тоолохо, γе мγсэ дээрээ харуулжа шадаха ёhотой. Тиимэhээ «Булагаа шэргээhэн нютаг – нютаг бэшэ, угаа алдаhан хγн – хγн бэшэ» гэhэн арадай сэсэн γгэ бии.

 

155

Илья
Олег
Володя
Слава
Башан

156Ушарбай нютаг тоонтотой,

Баатаржаан харгана угай.

Ирина
Доржи
Жигмит-Доржи
Балдан
Барадий-Ширэ
Жамбал
Одон
Урьяасаан

 

рИСУНОК 123

Валера
Игорь
Сергей
Сэдэн
Эрдэм
Балдан
Гонгор
Гомбо

 

 

124Снежана
Галина
Гатаб
Санжижаб
Ламашха
Билта
Самбри
Эмжээн
Хуба
Һэнгэлдэр

 

125

Тимур
Баир
Баатар
Улзэт
Дашанима
Жабуун

Ондори

 

126

Вася
Серёжа
Виктор
Фёдор
Николай

Степан

 

 

 

127

Виндарья
Люба
Бадма-Цырен
Дамба
Цыден
Цырен
Базар
Шэмэд

 

128

Мунко
Дугар
Доржо
Султум
Жамсаран
Базар
Эрдэни

 

 

 

129

Батажаргал

Александр

Иннокентий
Илья
Тииргэ
Тэбшээнэ
Түшүүлэй

 

130

Мэргэн
Александр
Борис
Макала ( Михаил)
Александр
Сорос ( Николай)
Ишэгэн
Харгыты
Бадараты

 

131Хурса хутагатай,

Хурдан моритой,

Худанса шарайд угай.

Дулма
Ринчин-Доржо
Сайнсаг
Юндун
Жалсан
Асаран
Дайжа
Намжин
Хайхал
Яхуна
Бадма
Шубтай
Шатай

7 γе болоходо, манай буряад арад γе таhарна гэдэг. Юундэб гэхэдэ, эндэ долоон γеhѳѳ 132эхилээд, тγрэл бэшэ болоно. Долоон γе соо эдэ хγнγγд хоорондоо тγрэл садамди гэжэ тоолодог байhан. Энэ долоон γе соо ѳѳhэд хоорондоо айл болохые обто хоридог байhан. Хэрбээ ниилээ hаань, γхибγγдынь γбшэн γлбэр, ходо γбдэдэг, хожомоо урагшагγй хуби заяатай байдаг гэлсэдэг.

Дарима
Сэсэгма
Николай
Даба
Цыретор
Υбгѳѳшхэ
Бато
Намсарай

 

133

Алина
Татьяна

 

134

Норжима
Александр
Николай
Даба
Цыретор
Υбгѳѳшхэ
Бато
Намсарай

 

130

Мэргэн
Александр
Нима-Ханда
Лубсан
Радна
Надмит
Жамбал
Сабаха
Пунсэг
Богоhо

 

 

 

200

Аюржана
Баир
Доржо
Бортхо
Урбасай
Булуу

 

 

 

 

136

Лена
Женя
Юра
Ханда
Цырен-Доржо
Додоб
Пунсэг

 

137

Женя
Андрей
Александр
Дашлай
Дамдин

 

 

138

Дари
Николай
Пагмажап
Жамбал-Жамсо
Ширетор
Жана
Цырен
Радна
Даржа
Буда
Ламбардаан
Гомбо
Ламашха
Анюдай
Бурхи
Уртюуба
Харна
Онгор
Талба

Ухин

Булха
Эреэн
Шаадан

 

 

 

138

Дари

Виктория

Ринчин-Доржо
Злата
Цыренхан
Галсан
Боди
Дугар
Ухинэй
Модоосой
Доржо
Боглоо
Баадаг
Жамбал
Дэмбрэн
Онгор
Ухин
Банжи-Ханэ
Тоодой

 

 

 

139

Юмжана
Радна
Андан
Намсарай
Арампил

 

140

Бавасан
Гарма-Ханда
Ханда
Бальжин
Галсан
Мэдээшэ
Амахан
Амата

 

 

 

 

141

Жаргал
Тумэн
Дугар-Цырен
Цыбикжаб
Будажаб
Цыремпил
Аюша
Бато-Хумэанчик

 

 

142

Арсалан
Алдар
Санжай
Ламажап
Доржо
Дарма
Харагшан
Манзархан
Буухан
Эшэгэдэй
Эшэгэлхэн

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

143

Аюр
Дамба
Эрдэнижаб
Дамба
Бухади
Жабха

 

 

 

144

Суржана
Баир
Володя
Хаян
Хаба
Маду
Марма
Мади
Марха
Хэльбэдэй

 

145

Доржо
Эхирид
Зонхи
Шоно
Цоогол
Цоди
Тором
Мунсуй

Батуухай

Алаг

Харал

Сабшаг
Угуули
Бато
Имбэл
Цыренжаб
Дондок
Дугар
Цыден
Доржо

 

 

146Арюна

Виктор

 

Иван
Доносорон
Битукей
Аюша
Аршанта
Амба

 

 

147

Чойжи-Жансем
Сэсэг
Анна
Сангади
Радна
Бадма
Ману

 

148

Аяна
Булат

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

149

Базар
Сэдэн
Цыренжаб
Базар-Доржо
Света

 

 

 

 

 

 

153

Бато
Даша
Баянмунко
Даша
Эрдэни
Мунко
Базар
Пушхаан
Павел
Доржожаб
Олбог
Абхан
Харгана
Хүбдүүд
Хоридой
Барга Баатар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

151

Доржей
Иринчей
Эдуард
Иринчей
Михаил
Доржей

 152

Намдаг
Дашидондок
Будажаб
Бимба
Соном

 

153

Бато
Сэлмэг
Батомунко
Дамба
Гончиг
Эрдэни
Найдан
Намсарай
Бүүбэй
Түгэдхѳѳн
Очир
Бурхан
Хараахи
Ёрохо
Ётого
Борниихо
Хүбдүүд
Борюуха
Хоридой
Барга Баатар

 

 

 

Иигэжэ угай бэшэг харахада, угаа hонин юм. Хγбγγтэ талые барижа, ямаршье угта угай модоной hарбаалжан зохёогдодог. Юундэб гэхэдэ, басаган хγн хγнэй хγбγγнэй уг залгадаг болоно.

Хγбγγн γриѳѳрын

Хγбγγнэй хγбγγн-аша

Ашын хγбγγнгуша

Гушын хγбγγндγшэ

Эсэгын аха дγγнэрабганар

Эсэгын хγбγγдэй γхибγγдγеэлэнэр

Yеэлэнэрэй γхибγγдхаяаланар

Эсэгын басагадай γхибγγдбγлѳѳлэнгγγд

Бγлѳѳлэнгγγдэй γхибγγд бγлэнсэрнγγд

154Ургажа байhан модон шэнги ганса γндэhэнhѳѳ hалбаран гараад, хэдэн олон аса hалаа боложо, олон тээшээ бадарна. Зариманиинь олоор пагсайн асатана.

 Буряад арад  зон олон сэсэн, мэргэн γгэнγγдтэй гэжэ бултанда мэдээжэ.

  1. Гансаhаа газар дγγрэхэ
  2. Уhан эрьеэ дахаха, уг тγγхээ дахаха.
  3. Модоной γндэhэн газар доогуур, хγнэй γндэhэн газар дээгγγр
  4. Угаа мэдэхэ- урданай ёhо
  5. Хγн болохо багаhаа, хγлэг болохо унаганhаа.
  6. Угаа уhанда хаяхагүй.
  7. Нэрээ хухаранхаар, яhаа хухара.
  8. Угаа мэдэхэгγй хγн – уhа танихагγй мал.
  9. Тγрэлэй hайн наашаа гэхэ, тγрэлэй муу саашаа гэхэ.
  10. Угаа мэдэхэгγй хγниие уhан дээрэhээ гал эдихэ, тγрэлѳѳ мэдэхэгγй хγниие тэмээн дээрэhээ нохой зууха.
  • Дэгэл захатай, хγн ахатай.
  • Тγрэл зоной тγhѳѳ нэгэн.
  • Yндэhэтэ модон хатахагγй, Yритэ зон хосорхогγй.
  • Нэрэеэ нэрлγγлхэ уг залгаламжалагша хγбγγн.
  • Эхэеэ hажааhан басаган бэрхэ, эсэгэеэ hажааhан хγбγγн бэрхэ.
  • Эрдэм олоhоноо бγ hайрха, элинсэг хулинсагаа hайрха
  • «Модоной γндэhэн газар доогуур,

          Хγнэй γндэhэн газар дээгγγр».

Класстамнай гансашье манай Буряад обогтоной hарбаалжаниие γргэлжэлγγлhэн хγбγγд басагад бэшэ, харин Ород Ехэ арадаймнай угые тγлѳѳлhэншье хγбγγн бии.

126Васиин уг гарбал бѳѳ мγргэлтэй нягта холбоотой. Угайнь бγхы бγhэтэйшγγл аргалха эди шэдитэй, гартаа эмтэй домтой зон байhан юм.  Нагаса абань, Нимаев Василий Линхоевич бултанда мэдээжэ бѳѳ, суутай баряашан байгаа. Бγхы буряад ороной ямаршье яhатан хандагша hэн гээд эжынь хѳѳрѳѳ бэлэй. Ламанарай хэлэhээр, γбсγγндээ мэнгэтэй γхибγγндээ хγн боложо тγрэхэ гэhэн юм. Энэ хадаа хγбγγнэй эжы Нимаева Александра Васильевна болоно. Нагаса абынь нэрээр  Вася гэжэ нэрлээ юм.

 

 

Иигэжэ гγнзэгыгѳѳр угайнгаа бэшэг шэнжэлхэдээ, уг омогтомнай ямар урашуул, ухаатан, сэсэшγγл, эмшэд, дархашуул, уран зохёолшод, дуушад, зураашад байжа болоо гээшэб гэжэ элирγγлнэ.Саашадаа ѳѳhэдѳѳ эхэ эсэгэ болоходоо, угайнгаа суута зоной жэшээ дээрэ γхи хγбγγдээ хγмγγжγγлхэ болоно. Иигэжэ угай hагабша таhалдуулангγй γргэлжэлγγлхэ гээшэ хэды hайхан бэ !.

Угаа hайнаар мэдэхэ;

-  уг гарбалаа саашань γргэлжэлγγлхэ;

-  тγрэл гаралаа мэдэхэ;

-  угайнгаа бэшэг шэнжэлхэ;

-  уг гарбалаа гутаахагγй гэжэ оролдохо;

- буряад хэлэеэ гγнзэгыгѳѳр шудалха;

-  ёhо заншалаа hэргээхэ.

- долоон γе соо хγн тγрэл зандаа ябадаг.

- Эхэ эсэгынгээ уг гарбалые мүнхэдөө мэдэжэ ябаха,

- үндэр нэрыень дээшэнь үргэхэ,

Уг гарбалаар шэнжэлгын ажал ябуулhанаймнай hγγлээр класс соомнай

Хонгоодор = 7 (Бавасан, Валера, Суржана,Алина, Чойжи-Жансем, Бато-Жаргал, Аяна).

Эхирид = 9 (Норжима, Аюржана, Доржо, Дарима, Дари, Снежана, Вася, Илья, Арсалан).

Хори = 10 (Юмжана, Дулма, Соном, Бато, Ирина, Виндарья, Аюр, Жаргал, Мунко)

Хамниган = 1 (Серёжа)

Сартуул = 1    (Евгений)

Ашабагад – 1     (Арюна)

Булагад- 3   (Елена, Тимур)

 

Дуун « Хаанхинайл ааб?»

Хγгжэмынь: Д-Д.Жалсараевай

Yгэнь: Ч-Р.Намжиловай

Айдархан гансашни хаанхинайл ааб,

Алайрай, Боохоной гэжэ дуулааб.

Анханайнь нютагаар яахал гээбши,

Аглагхан зγрхые шагнышэ.

 

Сэбэрхэн дγγхэйшни Сэлэнгын аад,

Сэхэеэ хэлэдэггγй гэжэ дуулааб.

Сэлэнгын, Агын гγ яахал гээбши?

Сэдьхэлэйнь hайханиие сэгнышэ.

 

Баталhан гансашни Баргажанайл аад,

Бардамхан зантай юм гэжэ дуулааб.

Баргажан, Яруунаар яахал гээбши,

Баяртай согтойень сэгнышэ.

 

Буряадхан оромнай уужамхан даа,

Буусаараа илгараад яахамнайб даа.

Бууралхан аба эжын γлгы юм даа,

Бултанай жаргаха нютаг юм даа.

 

 

 

Уг гарбалаа шэнжэлэгшэд:

  1. Аюржанаев Жаргал Тумэнович
  2. Аюшеева Арюна Викторовна-
  3. Балданова Ирина Доржиевна
  4. Банзаров Доржи Цыденович-
  5. Галсанов Бавасан Бальжанович
  6. Дамбаева Виндарья Бадмацыреновна
  7. Дарбаков Валерий Игоревич
  8. Дармаев Арсалан Алдарович
  9. Дашинимаев Гомбодоржо Баирович
  10. Доржиев Аюр Дамбаевич-
  11. Доржиев Сергей Зоригтуевич-
  12. Доржиев Чойжи-Жансем Алдарович-
  13. Жамбалова Дарима Валентиновна
  14. Жанаева Дарья Жамбаловна
  15. Жэньциньдаоэрцзи Дулма
  16. Коногоров Мэргэн Александрович
  17. Литвинцев Бато-Жаргал Александрович
  18. Маглаев Илья Олегович
  19. Мадуева Суржана Баировна -
  20. Матханов Доржей Иринчеевич-
  21. Норбоева Алина Сергеевна-
  22. Пластинин Василий Сергеевич
  23. Рампилова Юмжана Раднаевна-
  24. Сономдоржиев Соном Бимбаевич-
  25. Султумов Мунко Дугарович
  26. Тыпшеева Аяна Булатовна-
  27. Урбасаев Аюржана Баирович
  28. Цыденов Евгений Андреевич-
  29. Цыретарова Норжима Александровна
  30. Чагдурова Елена Юрьевна
  31. Эрдынеев Бато Дашаевич
  32. Эрдыниева Снежана Артуровна

 

 

« Уг гарбалаа, удха заяагаа улам сэгнэжэ, үргэн ябаял!" гэжэ бүгэдэ буряад арадай залуу үетэниие уряалнабди!

 

 

 

 

 

 

 

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(44 голоса, в среднем: 4.4 из 5)