Буряад Уласай гимн зохёоһон Дамба Жалсараевай 90 жэлэй ойдо
зорюулагдаһан "Минии уг гарбал" Интернет-конкурсдо
Дашиева Алина, 6-дахи ангиин hурагша;
I. Оролто
Манай буряад зон эртэ урда сагhаа эхилжэ уг гарбалаа сахидаг, түрэл гаралаа мэдэдэг, аха захаяа хүндэлжэ ябадаг заншалтай.
Уулзахадаа ба танилсахадаа «ямар угайбта?», «эсэгэшни хэн бэ?» гэжэ асуудаг. Энэ hайхан заншалай удха тон гүнзэгы.
«Булагаа шэргээhэн нютаг – нютаг бэшэ, угаа алдаhан хүн – хүн бэшэ», гэжэ манай буряад арадта оньhон үгэ бии. Харин мүнөө сагта уг гарбалаа мэдэхэ үхибүүд үсөөн боложо байна. Эхэ эсэгэ, элинсэг хулинсаг, уг гарбал, Эхэ орон, түрэл хэлэн – эдэ бүгэдые ойлгожо, сэгнэжэ hураа hаа, үхибүүдэй хүмүүжэл дээшэлхэ. Энэ ажалайм шухала зүйл болоно.
Гол зорилго: нютагайнгаа домог шэнжэлжэ, уг гарбалаа мэдэхэ болохо; үетэнөө hонирхуулха.
Шэнжэлэгдэхэ зүйл: домог, элинсэг абым намтар.
Шэнжэлэлгын тусхайламжын үнэниие гэршэлхын, табигдаһан зорилгынгоо бэелүүлэгдэхын тула иимэ асуудалнуудые (задачануудые) тус шэнжэлэлгын ажал соогоо шиидхэхэ шухала:
1.Хурамша нютагай домог шэнжэлэлгэ
2.Элинсэг абынгаа намтартай танилсалга.
Шэнжэлэлгын арганууд: домог, номууд, түрэлхидээ хөөрөөн, адаглалга.
Шэнжэлэлгын зорилго болон задачанууд тус шэнжэлэлгын ажалай бүридэл элирүүлэй. Тэрэ оролто үгэһөө, гол хуби, тобшолол болон хэрэглэгдэһэн литература гэһэн бүлэгүүдһээ бүридэнэ.
II.Гол хуби
Манай буряад арад уг гарбалаа hайнаар мэдэхэ гэжэ оролдодог байгаа. Тиимэhээ үхибүүн бүхэнэй түрэлхид уг гарбалаа хэлэжэ, заажа үгэхэ ёhотой.
«Угаа уhанда хаяжа болохогүй» гэдэг ёhоор өөhэдынгөө гарбалые эсэгынгээ (абганар) талаhаа мэдэхэhээ гадна, эхынгээ (нагасанар) талаhаа мэдэхэ гэжэ бидэ оролдохо ёhотойбди.
Уг гарбалаа үхибүүд юундэ мэдэхэ ёhотойб гэхэдэ, ямар угай хүнбиб гэжэ ойлгохо, мэдэхэ болоно. Үшөө абынгаа нэрые, уг гарбалыень саашань үргэлжэлүүлжэ, хүнэй зэргэ хүн болохые оролдожо ябаха.
Нютагаймнай үндэhэ яhатан эхирэд-булагадай угай зон Байгал далайн урда бэеhээ нүүжэ ерэhэн түүхэтэй.
Мүнөө сагта уг гарбалаа hайн мэдэхэ үхибүүд үсөөн болоо. Тиимэhээ би өөрынгөө уг гарбал мэдэхын тула эжы абаhаан hуража абааб. Анхаралтайгаар шагнажа түрэлхид тухайгаа мэдэхэ болооб. Уг гарбалай онсо шэнжые намда эжымни ойлгуулаа.
Хурамша нютагайнгаа Домог шэнжэлэн үзэжэ, ямар угтайгаа мэдэжэ абабаб. Энэ гараар бэшэгдэhэн Домог хадаа манай нютагай Михаил Цыренович Очиров эмхидхэжэ бүридхүүлhэн юм, «Гэльбэрын буряадуудай домог» гэжэ нэрэтэй. Энэ Домог мүнөө манай hургуулиин музей соо хадаглаатай байдаг. Би ехээр hонирхоод, музей ошожо тэрэ домог hайнаар шэнжэлжэ, түрэлхидни ямар уг гарбалтай гээшэб гэжэ танилсааб.
Би эхирэд угсаатанай үри hадаhан гээшэб. Олзон гэжэ хүнhөө эхи табиhан уг гарбалтайб. Тоолон хэлэхэдэ:
Олзон
Сагаан
Түмэрхэн
Улаахан Олзон
Муу Хамар
Абагал
Дабин
Абхай
Хулгайша
Шохог
Бэлигтэ
Сагаан
Даша
Бальжа
Александр
Алексей
Алина
Элинсэг абамни болохо Бальжа Дашиевич Дашиев тухай минии хөөрөөн. Бальжа Дашиевич 1919 ондо Олзон-Туяа нютагта түрэhн намтартай. Үхибүүн ябаhанhаа хойшо мал ажалда ябажа, адуушанаар ажаллаа. 1942 ондо Агууехэ дайнда сэрэгшээр абтаhан байна. Сталинград хамгаалгын хатуу байлдаанда ехээр шархатаад, госпитальда аргалуулаад, гэртээ эльгээдээ. Нютагтаа хүрэнгүй Эрхүү хотоhоо Зүүн фронтдо мордоhон байна. Дайшалхы зам гаталха үедөө эрэлхэг зориг гаргаhанайнгаа түлөө «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай» орденоор, «Улан Одон» орденоор, «Сталинградые хамгаалhанай түлөө» гэhэн медаляар шагнагдаhан.
1947 ондо нютагаа бусажа ерээд, бүхы наhаараа совхоздоо адуушанаар хүдэлhэн намтартай. Моридые hургажа, hорижо урилдаанда табидаг байгаа. Һургаhан моридынь аймагай ба республикын заншалта Сурхарбаанууд дээрэ олон шангуудта хүртэhэн юм. Энэ заншалаа үбгэртэрөө алдаагүй ябаа. Аша хүбүүдэй дахуулжа, жэшээ харуулжа ажалда hургаhан. Абамни ехэл омогорхожо бидэндэ хөөрэдэг.
Очирхоон нүхэртэёо долоон үхибүүдые түрэжэ, дээшэнь үргэжэ гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргөө. Элдэб мэргэжэлтэй боложо, олон үхибүүдтэй боложо, эсэгынгээ нэрэ дээрэ үргэжэ ябадаг. Мүнөө үедэ элинсэг абымнай 18 аша зээнэр, 34 гушанар, 4 дүшэ нэрыень нэрлүүлжэ, уг гарбалаа үргэлжэлүүлжэ, мүнхэлжэ ябанабди.
Бальжа абынгаа жэшээ дээрэ зүб замда гарахаяа эрмэлзэжэ, сагаан hанаатай, hайхан сэдьхэлтэй ябахаяа би оролдоноб.
III.Тобшолол
Уг гарбал тухайгаа бэшэжэ туршахадаа намда ехэ hонирхолтой байгаа. Энэ ажалаа саашань үргэлжэлүүлжэ, үшөө олон түрэлхид тухайгаа бэшэхэл байхаб.
Буряад арад дэлхэйн арадуудhаа ямаршье дутуугүй өөрын соёлтой, ёhо заншалтай, түүхэтэй, хэлэтэй. Буряад гэhэн нэрэеэ дээрэ үргэжэ, үнгэрhэн түүхэеэ, уг изагуураа hанажа ябаял даа гэжэ уряалнаб!
Угаа уhанда хаянгүй,
Гарбалаа газарта булангүй
Хүн гэhэн нэрэеэ
Хододоо үргэжэ ябая!
IV.Хэрэглэгдэhэн литература:
1.Алагуева В. Буряадууд тухай алтан ном. Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2008.
2.Лубсандоржиева П-Н.Б. «Родословные росписи хурамшинских бурят». Улан-Удэ, 2010.
- Очиров М.Ц. Хурамшын буряадуудай домог.
- Цырендоржиева Б-Х.Ж. «Хүн болохо багаhаа». Улаан-Үдэ, «Бэлиг», 2000.
5.Түрэлхидэй хөөрөөн.
