"Минии уг гарбал" Интернет-конкурсдо
"Шэлдэг угай бэшэг" номинацида
Цыденов Аюр, 29-дэхи буряад гимназиин 5-дахи "б" классай һурагша
Модон бүхэн үндэһэтэй,
Хүн бүхэн эхэтэй, эсэгэтэй.
Тэрэ мянган элинсэгһээ
Бэе, мүсэ, түһөөень,
Бэлиг, ухаа, шадалыень
Хэм хэмээр, дуһал дуһалаар
Абажа түрэһэмни энэл даа.
Би буряад хүнби. Ургажа ябаһан улаан бургааһанби. Минии уг гарбални мүнхэ. Буряад арадайнгаа уута нээжэ, урда молор сагай түүхэдэ, ёһо заншалда, үльгэр домогто, арадай аман үгэдэ, уг гарбалдаа, хэлэгшэгүй баялигтань эрьен эрьен хандаха, олон юумэ мэдэхэ дуран хүрэнэ.
Би хорин юһэдэхи Буряад гимназиин табадахи ангиин һурагша Цыденов Аюр гээшэб. Урда сагта ажаһууһан элинсэг хулинсагтаяа хүн бүхэн үндэһөөрөө холбоотой байдаг гэжэ һанадагби. Модоной үндэһэн газар доогуур, хүнэй үндэһэн газар дээгүүр гэжэ хэлсэдэг ха юм. Газар дээгүүр таран ошоһон үндэһэн ба саашанхи гэшүүһэнүүд, мүшэрнүүд, набшаһанууд хамагай нюдэндэ элихэн харагдадаг. Тиимэһээ буряад зон хэлэдэг «Угаа уһанда бү хая». Энэмнай ехэ харюусалгатай асуудал гэжэ ойлгоноб. Муугаар байгаа һааш, угыеш дурдан, тэрэнэй хүбүүн муу гэхэ, харин һайнаар байхадаш, баһал угыеш дурдан, һайхан үгэ хэлэхэ. Тиимэ хадань угаа һайн мэдэн, угайнгаа хии мориие һайхан хэрэгээрээ дээрэ үргэн ябахаал оролдохоб даа.
Өөрынгөө угай бэшэгээр – һарбаалжанаар һонирхон, гэртэхинһээ асуубаб. Абамни Юра гэжэ нэрэтэй, эжымни Сэсэг. Эжымни намда нагаса эжыһээ һура даа гэбэ. Тиихэдэнь Солдатскада байдаг нагаса абындаа ехэ хүхижэ ошобоб. Тиигээд лэ нагаса талаһаа мэдэхэ юумыень хуу һуража абабаб даа. Нагаса эжымни баһа эжынгээ талаар угаа хэлэжэ үгөө, нагасын тэнгэри үндэр, һүүлдэнь абга талаар һуража бэшэхэб. Энэ ажалаа заабол үргэлжэлүүлхэ зорилготойб.
Хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй Хорёодой мэргэн хаанай, Хуасай хүбүүнһээ угтай, дээдэ изагуурта Шалсаана буурал баабайтай, Дара эхэ идамтай, Болдируу баабай тахилтай, дэлюун ехэ Хэжэнгын наратай тала дайдатай, үргэн талын дундахана угалзатажа харагдадаг Хэжэнгын голой эрьедэ Эдэрмэг тосхон оршодог. Эгээл энэ нютагһаа уг гарбални эхитэй.
Би Сэсэг гэжэ эжытэйб, нагаса эжымни Дарима, Дарима Бальжамын, Бальжама Доржын, Доржо Шагдарай, Шагдар Лушанай, Лушан Галшын.
Галшын Лушанай гурбан хүбүүд: Намсарай (ара нэрэнь Шүбхөө), Намжал (ара нэрэнь Хабтаа), Шагдар (ара нэрэнь Ага Шагдар) тухай ехэ һонин түүхэ тодорхойгоор нагаса эжымни хэлэжэ үгэбэ.
Лушанай хүбүүн Шүбхөө (Намсарай) манай буряад уран зохёолой үндэһэ һуури табигша, мэдээжэ уран зохёолшо Хоца Намсараевич Намсараевай эсэгэ болоно. Бархаажын Галша гээшэ Должод гэжэ басагатай һэн. Тэрэнь Сэдүүгэй Цыремпилэй һамган байһан юм. Сэдүүгэй Цыремпил гээшэ Хоца Намсараевай дүрбэдэхи үеын түрэл гарал болоно. Аянда – Сэдүү – Цыремпил – Хандама - Намсарай – Хоца. Буряад совет литературын алтан жасада ороһон хабаадагша нюурнууд бодото хүнүүд болоно гээшэ.
Хоца Намсараевай наһанайнь хани нүхэр Балжин Гутаповна юм (1893-1979). Тэдэнэр нэгэ басагатай, хоёр хүбүүтэй айлайхи һэн. Хүбүүдэйнь эгэшэ Бальжима басаганиинь мэдээжэ шүлэгшэн Бата Базароной һамган болоһон. Тэдэнэрэй бүлэдэ долоон хүбүүд, басагадтай: Солбон, Үлзытэ, Долорес, Антонина, Баяр, Булад, Зоя.
Хоца Намсараевай Үлзытэ гэжэ хүбүүн хорин хоёр наһатайдаа хүндэ үбшэнһөө наһа бараа. Бага хүбүүн Намдагынь дайнай ба ажалай ветеран, Сэрэгэй летчик байһан.
Лушанай хүбүүн Хабтаа (Намжал) Димид гэжэ нүхэртэеэ Хуса, Заяата гэжэ хүбүүдтэй һэн. Заяата Гэнин гэжэ hамгатай. Заяата гурбан үхибүүдтэй: Цырендондок, Цыренбал, Гончикбал.
Гушаад оной хардалгаар репрессидэ орожо, Хуса Заяата хоёрынь тушаагдаhан. Цырендондок Заятуевич Заятуев олон жэлдэ аймагай мэдээжэ бэрхэ багша ябаhан. Аймагай эрдэмэй таhагай хүтэлбэрилэгшэ, hургуулиин дарга гэхэ мэтэ харюусалгатай ажалда хүдэлжэ, наhанайнгаа амаралтада гараhан юм. Одхон хүбүүн Гончикбалынь Намжилцырентэн гэжэ айл үргэжэ абаhан. Хожомоо эмшэн боложо, түрэл буряадтаа суурхаhан. Мүнөө Хэжэнгын аймагай эмнэлгын газар Намжилцыренов Гончикбалай нэрэмжэтэ юм. Үхибүүдынь Серёжо, Верэ ба Эржэн.
Лушанай хүбүүн Шагдар (Ага Шагдар). Шагдар тухай ехэ hонин ушар болоhон юм. Шагдарай hая гараад байхада, Агын айлшан бууhан гэхэ. Үри хүүгэдгүй нүхэрынь Лушанhаа Хабтааень эрибэ ха. Тиихэдэнь хүгшэн эжынь Хабтаахайгаа үгэхэгүйб, харин нялха нарай Шагдарыемнай аба гэhэн ха. Тиигээд Шагдар Ага руу үргэжэ үгтэhэн ха. Сүмбэри удаган найжатай hэн ха. Абгалдайгаа эльгээжэ, Шагдараа эрьедэг юм hэн гэхэ. Нэгэтэ Шагдар арба наhа хүсөөд, Яруунаар наашаа гаража, Хэжэнгэеэ морёор бусашаhан юм гэхэ. Тиигээд Ага Шагдар гэжэ алдартай болоо hэн ха.
Шагдар гурбан үхибүүдтэй байгаа: Шадай, Доржо ба Шойроп. Шадай залуугаар үгы. Шойроп хоёр үхибүүтэй байгаа: Бадма ба Маруся. Доржо гурбан басагатай: Бальжид, Бальжима, Дулмажаб. Доржо ехэ суутай барилдаашан байhан юм. Мүнөө Эдэрмэг нютагта барилдаанай үргөө соо гэрэл зурагынь үлгөөтэй байдаг.
Бальжид найман үхибүүтэй: Дулмажаб, Долгоржаб, Саран, Дугаржаб, Дарижаб, Дармажаб, Дэмиджаб, Дунгаржаб, Дамдинжаб.
Дулмажаб табан үхибүүтэй: Баатар, Баяр, Бальжадма, Вера, Валя. Бальжима Дарима басагатай, минии нагаса эжымни болоно. Бальжима Шагдаровна аймагай түрүү хонишон ябаhан, олон тоото Хүндэлэлэй грамотануудаар, Ажалай Улаан Тугай Хүндэлэлэй Тэмдэг орденуудаар ба медальнуудаар шагнагдаhан юм. Минии нагаса эжы Дарима Шагдаровна гурбан үхибүүдтэй: Зоригто, Сэсэг ба Субад. Зоригто Дээдэ Онгостойн дасанай лама, Сэсэг, минии эжы, хитад хэлэ оршуулагша, Субад «Металл Профиль» компаниин мэргэжэлтэн, мүнөө заахан үхибүүгээ харахаяа амаралтада гаранхай, нагаса эжымни ажалай ветеран, гуша гаран жэлэй туршада багшаар хүдэлнэ. Нагаса эжы hургуулиингаа газар шэнжэлгын экспедицидэ намай багаhаамни абаад ябаhан. Буряадайнгаа гайхамшагта гоё газарнуудые Аха, Түнхэн, Байгалай эрье, Ярууна, Загарай, Зэдэ, Захааминаар зайгааб, харааб. Хари гүрэнэй томо хотонуудые Улаан-Баатар, Эреэн, Бээжэн гэжэ мегаполисуудые нагаса эжытэеэ хаража ерээб.
Би Юра Сэсэг хоёрой бүлэдэ тахяа жэлдэ алтан намараа угтажа байха үедэ түрэhэн, гараhан намтартайб. Юртэмсын баян үреэлтэйб, эхын энэрхы үгэтэйб, эсэгын урихан үршөөлтэйб.
Угаа мартаhан хүн -
Хүн бэшэ гэдэг.
Булагаа шэргээhэн нютаг -
Нютаг бэшэ гэдэг.
Үни холын уг удамайнгаа, үбгэд хүгшэдэйнгөө hургаал заабари хадуухаб, буряад арадайнгаа ёhо заншал сахихаб, угаа уhанда хаяхагүйб, нягтаар сахижа, арад зоноо хүндэлжэ, аба эжыгээ альган дээрээ үргэжэ ябахаб гэжэ найдуулнаб.
