ВАГИНДАРА (Агван Доржиев)
МОНГОЛ-БУРЯАДАЙ ТҮҮХЭ ОРШОБО
Эртэ сагта амитан бүхэн хэлэеэ мэдэлсэхэ байһан аад, хүнүүд тэнгэриин жаргалһаа бууража, дэлхэй дээрэ газар
газарта таһаран тэнэжэ ябаһаар ушаралдангүй, тэндэ тэндээ тусгаар хэлэтэй боложо, зариманиинь сүл газарта тэнэн зэрлигшээд, һармагшан мэтэ боложошье ошоһон бэзэ даа. Тэндэһээ дахин хүншье болоһон байжа болохо. Тэрэ мэтэ тусгаар хэлэтэй, тусгаар хэлбэритэй боложо ошоһониинь, магад, бии бэзэ. Манай монгол улад болобол Энэдхэгэй мүдгэли угһаа таһаржа, тэмээгээ ашаад Саһата уулын баруун талаар нүүжэ ерэһэн юм. Энэдхэгэй тэрэ мүдгэли гээшэһээ үнсэг эбдэрһэн үгэ монгол гэжэ нэрлэгдэһэн гэдэг. Зарим түүхэдэ Түбэдһөө һалаһан гэжэшье хэлэдэг. Алинииньшье болбол бидэ – бүхы монгол улад бүхэнэй уг изагуур зайлашагүй нэгэн һэн тула, газарай уужамаар нүүжэ ябаһаар таража, хэлэниинь нэгэ бага илгаатай болоо. Тэдэнэр ниилэлдэн нүүжэ ябаһан түүрэг, татаар, хэргис (кыргыз), саха персэ, бухайр гэхэ мэтын зонуудтай ураг садан боложо ябахадаа, хэлэнүүдынь хэн хэндээ холисолдоһон байдаг. Зарим түүхэдэ тэдэнэр нэгэ изагууртай гэдэгшье байна.
Эртэ сагта Энэдхэг орондо олондо үргэгдэһэн дээдэ изагуурта Загдаварди хаан байгаа. Тэрэ дэлхэй дээрэ хамагай түрүүшын хаан гэжэ алдаршаһан бэлэй. Тэрэнэй изагуурай батасала гэжэ уладай Орогулагша гэжэ хаанай хүбүүн Саһата уулые дабажа, Түбэд орондо ерэһэн гэдэг. Хаан изагуурта хүбүүе хүндэлжэ, бүгэдөөрөө хаан болгон, һандали хэжэ, хүзүүн дээрээ үргэжэ ябадаг байһан гэхэ. Тэрэ Хүзүүн Сандалита хаан гэжэ алдаршаба. Тэрэнэй долоодохи үеын Алтан шэрээтэ хаанай одхон хүбүүн Монголдо Бүртэ Чино гэжэ алдаршаһан юм. Тэрэ Түбэдһөө гаража, хойто зүг зорижо, тэнгисые (далайе) гаталаад, Байгал мүрэнэй (?) дэргэдэхи Бархан үндэрэй тэндэ бидэ гэжэ уладтай ушарһан байна. Тэрэ улад тэрэниие Цог Буянту гэжэ нэрлээд, хаан болгон һуулгаба. Тэрэ Батасхан, Батусагаан гэжэ хоёр хүбүүтэй һэн. Аша үринэрынь газар газарта хаан боложо, улад зониие ударидажа ябаа.
Тэрээнһэ хойшо арбаад үе үнгэрбэ. Торголжин Баянай Дува Сохор, Добу мэргэн гэжэ хоёр хүбүүд байгаа. Добу мэргэниинь хори-түмэдэй Хоридой Мэргэнэй Алан-гуа хүүхэниие хатан болгоһон байна. Тэрээнһээ табан хүбүү түрөө. Олон үе үнгэрһэн хойно Бардам баатарай хүбүүн Есугэй мэргэн гэгшын Өөлэн хатанһаа уһан морин жэлдэ (ородой 1162 ондо) тэнгэриһээ заяата Чингис богдо мүндэлбэ. Тэрэ богдо багаһаа сэсэн ухаатай, ехэ бэлигтэй, һүр жабхалан, сог буяа түгэлдэр гайхамшагта нэгэн байгаа бэлэй. Хэрлэн мүрэнэй хүдөө аралда, сэдьхэлдэнь зохистой газарта ордон байгуулжа, дэлгэр ехэ Чингис-хаан гэжэ нэрлээд, хаан шэрээдэ һуулгаба. Олон монгол уладые нэгэдхэн, Монголой ехэ гүрэниие байгуулжа, дэлхэйдэхи олон хаадые эрхэдээ оруулжа, бүхы замбии түбиин ехэнхиие эзэлжэ, түрые түбшэдхэн, амитаниие жаргуулба.
Тэрэ сагта бидэ бүгэдэ Монгол уласта нэгэдэжэ, түрые тэдхэлсэжэ дүрбэд, ойрад, халха гэхэ мэтын олон обогтон боложо ябаһан байгаабди. Зариманиинь бэе бэетэеэ дүтэ болоһон гээшэ. Харин мүнөө сагта алдаршаһаниинь үсөөхэн бэлэй.
Богдо Чингис-хаан дэлхэйн олон шажаниие үзэн шалгажа, тэдэ бүгэдэнэй доторһоо бурхан багшын шажаниие үнэн гээд, агууехэ гүн номнол, түгэлдэр үйлэ үрые мэдээд, муу ябадалһаа зайлажа, үнэнөөр ябаад, һайн мүртэ орожо, аластаа хэзээдэ хэлбэришэгүй ехэ амгаланта боди нирвааниие оложо, хуурмагтай үнэн мүр эндэ байна гэжэ айладхаад, Түбэдэй Сажаа богдотой хэрэг үйлэдэжэ, шажан эрдэниие ара зүгдэ мандуулхын эхиие үүдхэһэн байна.
Тэрэнэй аша үринэр олон газарта хаан шэрээеэ эзэлжэ, түрые түбшэдхэн, дэлхэйн зониие амаржуулан, богдо эсэгэ үбгэнэй айладхалые даажа, бурхан Шигэмүүниин шажанда шүтэжэ, албатан зоноо хорото нүгэл хилэнсэгтэ ябадалһаа хамгаалан, арбан сааан буянай заршам тогтоогоо, шажан түрые тэдхээ. Ехэ монгол улас дэлхэй дээрэ алдаршаа бэлэй. Дээдэ үедэ Тогоон Түмэр хаан хүрэтэр 16 ехэ хаадууд һуугаа, зариманиинь Энэдхэг, Түбэд, Орос, Бухайр, Перси гэхэ мэтын олон уласые эрхэдээ оруулан эзэлжэ байгаа. Илангаяа Хитад уласые удаан саг соо эрхэдээ оруулжа зонхилжо байгаа. Эрхэдэнь ороһон “Хүхэ дэбтэр” гэжэ ном соо дурдагдадаг баруун-хойтын торгуудай, арын хам хамичи гэдэг зоной үедэ үдэр ута боложо, һүни маша богони боложо байһан үе. Энэ сагһаа эхилээд, зүүн урда зүгэй Манжые, далайн хойтохи Ший-яан-ли, Вау-ван ба Ший-лу-ван, Ший-яан гэхэ мэтэ газарые, Энэдхэгэй ба Хажи-шинай заха нютагуудые эрхэдээ оруулаад эзэлһэниинь мүн гэдэг.
Тогоон Түмэр хаан Хитадай Ега ноёндо Хитадые зонхилхо эрхэеэ алдаад, Монгол нютагаа бусажа, Хэрлэн мүрэнэй дээрэ Барас хото гээшые ба гуулжа, гансахан Монголоо зонхилдог болобо. Тэрэнэй хүбүүн Бэлигтэ хаанһаа эхилэн, Чахарай Лигдэн хутагта хаан хүрэтэр Богдо Чингис-хаанай үеһөө хойшо 446 жэл болобо.
Монгол улас бутаран таһаржа, хаадууд газар газарта бии болобо. Монголшуудай хүсэнэй һуларһан сагта үмэнэ зүгтэ Манжын түрэ мандаба. Хойто зүгтэ баатар Сагаан хаанай түрын ехээр дэлгэрэн мандахада, зарим монголшууд Манжын мэдэлдэ орожо амгалан һууха болобо.
Ехэ сагаан хаанда шүтөөшэд гэхэдэ, дүрбэн ойрадай торгууд, дүрбэд, хошууд, тиигээд буряад хори улад болоно. Бидэнэр гадаадын дайсангүй, дотоодын хёморолгүй, амгаланаар этигэлтэ албата боложо, мүнөө болотор һуунабди. (Саашань хожом буулгажа бэшэхэб).
Галина Номогоновна Очирова буряадшалба.
Энэ зохёол хадаа мэдээжэ эрдэмтэ цанид-хамба Агван Доржиевай бэлигтэ гуурһан дороһоо гараһан юм. Угай бэшэгүүдһээ һабагша татажа, энэ зохёолоо бэшэһэн байна. Зохёолой гүйсэд нэрэнь иимэ юм6”Монгол-буряад улад анхан хамига-аас тасаржа, ямбар орон-а али сагта хэн хагаантай сагугсан тэригүүтэни тобчилон хуриагсан түүхэ бичиг оршиба”.
“Монгол-буряадай түүхэ оршобо” хадаа 1905-1907 онууд багаар Асагадай дасанда модон бараар барлагдаһан гээшэ. Хамта 200 хэһэгээр барлагдаһан байгаа.
Вагиндара гэжэ гараа табиһаниинь иимэ ушартай юм: Агван гэжэ нэрэ ланза (санскрит) хэлэндэ Вагиндара гэжэ оршуулагдадаг. Вагиндара гэжэ бүхы зохёолнуудтаа, гар бэшэгээр олоной дунда дэлгэрһэн намтартаа Агван Доржиев гараа табидаг байһан.
