Жамбаловтанай гэр бyлын уг гарбал

Намжилма Бальжинимаева
Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

"Минии уг гарбал" Интернет-конкурсдо
Шэлдэг түүхэ номинаци

Анастасия Жамбалова,

Эрхүү можын Ангарск хотын 24-дэхи һургуулиин 6 “в” ангиин һурагша
Гэр бүлымни түүхэ ехэ һонин юм. Нэгэтэ үшөө танил бэшэ байһан эжы аба хоёрни Монголдо һурахаяа ошоһон байгаа. Абамни – Ангарскаһаа, эжымни Улаан-Үдэһөө ошоһон юм. Тиигэжэ тэдэ Улаан-Баатарта танилсаад, бэе бэедээ дурлаhан байна . Гэрлэхэ гэжэ шиидээд, хаанахи яанахияа, хэнэй юунэйхиеэ мэдэлсэхэдээ гайхабад. Тэдэ хоёрой түрэлхидынь нэгэ нютагай аад, үшөө хамта һургуулида һураһан байбад. Иимэ һониноор нэгэ нютагай зон аяар холын Халха Монголдо танилсажа, гэр бүлэ болоһон намтартай. Тиигээд хоёр хүүгэдтэй болонхой, би болон София дүүхэймни.

Урданай сагһаа нааша арад зомнай уг гарбалаа, элинсэг хулинсагаа ехэтэ хүндэлдэг байгаа. Сэржэм дээжэ үргэхэдөө, уг удхаяа нэрлэжэ үргэдэг. Энэ һайхан заншал мүнөөшье нангинаар сахигдадаг.
Манай гэрэй эзэн – Зоригто абамнай 1976 ондо Хэжэнгын аймагай Эдэрмэг тосхондо Дамбинима (Михаил) Любовь Жамбаловтанай бүлэдэ түрэһэн. Люба хүгшэн эжымни Эрхүүгэй можын Черемхово хотодо 1950 ондо түрэһэн. Ангарскын олон ажахынуудта, эмхи зургаануудта ахамад бухгалтераар хүдэлөө. 2009 ондо “Ажалай ветеран” гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртөө. Аполлон баабайнь (1919 оной) гурбан дайнда хабаадаа: Финскэ, Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын болон Японтай. Шанга угай хубуун зYн hайтай хадаа бэрхэ тагнуулшан байһан алдартай, олон орден медальнуудаар шагнагданхай. Эсэгэмни нэгэтэ намдаа нагса абынгаа нэгэ ушар хөөрөө hэн. Нэгэтэ разведкаhаа бусажа ябахадань талада байhан hэы гэрhээ эхэнэр гаража ехэ уринаар сай хоол барихыень уриhан байгаа. Нүхэдынь ульгамаар түргэн ороходонь, юндэшьеб даа орожо ядажа, мориёо удаанаар сэргэдэнь уяhаар байтарнь, автомаадай нэрьеэн гаража нүхэдынь тэндээ унаа hэн. Развеэд отряадайнгаа командир хадаа, түргэн мориндоо мордожо разведкынгаа шухала мэдээ командиртаа асарhан юм. Дайнhаа бусаад, хоёр-гурбан ажалда ябажа, аха дүүнэртээ туһалдаг байгаа. Бэеэр томо, шамбай, шадалтай нагса абамни 74 хүрэтэрөө залуушуулаар адли барилгада ябалсаа. Софья нагаса эжымни (1923 оной) баһал алдарта ажалайнгаа түлөө медальнуудаар шагнагданхай. Дайнай хатуу сагта эрэшүүлэй ажал хуу хэжэ гараа. Монголһоо мал туудаг, известняк малтажа гаргадаг, модо урадхуулдаг байгаа. Ажалша бэрхэ нагаса эжымнай ехэ хүндэмүүшэ, бултанда һанаагаа зобохо – тиимэһээ бултанда хүндэтэй һэн.

Хүгшэн абанарни.

Михаил хүгшэн абамни 1948 ондо Хэжэнгын аймагай Хөөрхэдэ түрэһэн. “Первомайский”, “Удинск” ажахынуудта ахамад зоотехнигээр амжалтатайгаар хүдэлөө. Наһанайнгаа амаралтада гараад, Улаан-Үдэ нүүжэ, «Еши Лоодой Римпоче» дасанда нангин субарга хаража байна. Тэрэнэй Жалсан абань (1922 оной) олон жэлдэ ойн харуулшанаар хүдэлһэн юм. Тиигэбэшье тэрэ арадай хуушан аргаар хүнүүдые эмшэлдэгээрээ холо ойгуур мэдээжэ болоһон юм. Үе мүсын булгархада, байрадань хүнгэнөөр оруулжархиха, яһанай хухархада, эбдэрхэдэ, өө мөөгүйгөөр хэбтэнь оруулха шадалтай байгаа. Нютагтань сүлэлгэдэ эльгээгдэһэн бэрхэ эмшэдһээ тэрэ баһал ехэ юумэндэ һураа. Хургануудайнгаа мэдэрэлые айхабтар шанга болгожо, хүнэй һудал барихадаа, үбшэнгынь тон мэ/>Минии аба энэ аргыень абаһан байна. Зүүн зүгэй эмнэлгын дээдэ һургуулида 15 шабинарhаа гансахан миний эсэгэ эрхимээр дүүргэжэ, 15 жэлэй туршада арад зондоо туһаяа хүргэнэ. Һудал бариха, ханаха, төөнэхэ, зүүгээр эмнэхэ, тан, тун эмүүдые бэлдэхэһээ гадна баруун зүгэй мүнөөнэй эмнэлгые хэрэглэдэг.

Абынгаа угые тоолоһуу:
 Зоригто (1976 оной),
 Дамбинима (Михаил, 1948),
 Жалсан (1922),
 Жамбал,
 Цыден,
 Мүнхэ.

Абымни зохёолшо хүгшэн эжы.

Жалсан хүгшэн аба 1946 ондо Мария хүгшэн эжытээ гэрлэһэн. Мүнөөшье болотор маанадаа харалсаһаар, хүмүүжүүлжэл байдаг. Уран зугаатай хүгшэн эжымнай шүлэгүүдышье зохёожорхидог. 2012 ондо угайнгаа түүхэ, өөрынгөө намтар бэшэжэ, олон тоото шүлэгүүдээ, оньһон үгэ, таабаринуудые оруулжа, “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанда “Үбгэ эсэгын һургаал” гэжэ ном болгожо хэблүүлһэн юм. Нэгэ хэһэгынь эндэ харуулая.Хүхэ номин огторгой доро, хүбэн зөөлэхэн дэлхэй дээрэ Хэбэд номхон Хэжэнгын доодо бүлэг болохо Шилсаана буурал баабайнгаа хормойдо, Хэжэнгэ голойнгоо урда бэедэ, 7-8 модоной зайтай газарта оршодог Уляабар-Холбоолжон гэжэ нэрэтэй нютагта Хуасай отогой Сагаан малгайтанай Цымпилэй Бадагарай хүбүүн Базарсада Бальжима хоёрой эбтэй бүлэдэ 1920 оной Бишэн жэлэй январиин 15-да би, Мария Бадагаровна Базарсадуева түрөө һэм”. Мүнөө жэл 95-найнгаа ойн баярые угтаа. Эгээл ехэ түрэл гарал болохо 150 хүн ерэжэ халуунаар амаршалаа.

Мария Бадагаровна хэды хүндэ сагуудта ажаһуубашье, 12 үхибүү түрөө. 1959 ондо Эхын 2 шатын, хойто жэлынь 1 шатын медальнуудаар шагнагдаһан юм. Теэд сагай шэрүүндэ зургаан лэ: Антонина, Дамбинима (Михаил), Галина, Елена, Пётр, Зоя хүүгэдөө гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ хүргөө. Наһаараа бухгалтер, кассир ябаһан хүгшэн эжымнай дайнай үедэ НКВД-эйн паспортна таһагые даажа байгаа. Дайнай үедэ ара талада габшагайгаар ажаллаһанайнгаа түлөө медаляар шагнагдаһан, 1981 ондо “Ажалай ветеран” болоо. Базарсада абань потребкооперациие даажа байһан. Хуушан монгол бэшэгтэй, ородооршье бэрхэ Бадагар баабайнь шүлэг дуу зохёодог, Сомоной түрүүлэгшэ байгаа. Аша басагандаа зааһан һургаалынь мүнөөшье болотор Мария Бадагаровна сахижа ябана, хуушан монголоор бурханай номуудые уншадаг.

Уг гарбалаа эсэгын талаһаа иигэжэ тоолоно:
 Мария (1920),
 Базарсада (1893),
 Бадагар (1860)
 Цымпил,
 Цыбик,
 Нарийхан,
 Сайрган,
 Зандан,
 Хуагол,
 Шарабааһан,
 Сагаан,
 Хуацай,
 Хоридой.

Эхын талаһаа:
 Мария (1920),
 Бальжима (1892),
 Лэгбэ,
 Цыден бөө,
 Бадма,
 Дашаа,
 Шара Һамган,
 Бүлгэм,
 Гутар,
 Хальбан,
 Барга баатар,
 Тогоон Түмэр хаан,
 Хоридой.

Эжымни уг гарбал

Туяна эжымни 1982 ондо Улаан-Үдэдэ Виктор Дыршима хоёрой эбтэй бүлэдэ түрөө. 2003 ондо Монголой ехэ һургуули, 2012 ондо Зүүн Сибириин соёл, искусствын гүрэнэй академи эрхимээр улан диплоомоор дүүргээ. 1949 ондо түрэһэн Виктор нагаса абын уг гарбал мэдэгдэнэгүй. Юрэл һайн һанаатай, һайхан заяатай Чагдур Рабдановичтнай бүлэ 9 hаратай байхадань хүбүүн болгожо үргэжэ абаһан байна. Дыршима нагаса эжымни 1948 ондо Хэжэнгын Хөөрхэдэ түрэһэн юм. Батоцырен аба (1925 оной) Дунгар эжынь (1922) 1947 ондо айл бүлэ болоһонууд. Нагаса абамнай ажалша бэрхээрээ, уран наринаараа мэдээжэ байгаа. Гэрээ хэрэгсэлэл мебель¬¬¬-хубсаhанай шкаф, түхэреэн стол, комод мэтые модоор дархалдаг, мориндо хэрэгтэй бүхы хэрэгсэл: тэргэ, шарга, хомууд, дугаа өөрөө бүтээдэг һэн. Тэрэнэй хэһэн ажалай уран зүйлнүүд Буряадай этнографическэ музейдэ дэлгээтэй юм. Эхэ эсэгынь түүхэ һонирхолтой юм.
Арюухан сэбэрхэн Сэнжэмаагай 17 хүрэхэдэнь (1907 оной) Шагдар эсэгэнь лама ябаһан Дугаржабта (1898) хадамнаа. Тииһээр байтар лама санаартаниие хашажа, хаажа эхилээ. Дугаржаб ой тайга соо хоргодохо баатай болоо. Батоцырен нагасан абамнай тиихэдэ 11 хүрэжэ ябаа. “Эсэгэеэ ехэтэ үгылдэг һэмди. Тиибэшье, маанадаа эрьежэ ерэнэ гэжэ мэдэдэг һэмди. Үглөөгүүрынь газаахи сарай соогоо һамар һархяаг, алим жэмэс, эмэй зүйлдэ ородог ургамалнуудые олодог һэмди. Нэгэтэ үглөөгүүр һэреэд, саашалжа ябаһан абаяа харажархёод, нилээн хойноһоон дахаа һэм. Теэд гэр бүлэеэ аюулда оруулхагүй гэжэ эрьежэ хараншьегүй модо руу орошоо һэн. Тиихэдэ хобуушан олдожо, засагта хэлэһэн байгаа. Нэгэтэ һүни тодожо, нюрга руунь буудажа алаһан юм даа,” – гэжэ хөөрөө һэн. Сэнжэма ехэл уран нарин оёдолшо хадаа ехээр ядарангүй үхибүүдээ хүл дээрэнь гаргаһан гэлсэдэг.
Угнай:
 Туяна (1982),
 Дыршима (1948),
 Батоцырен (1925),
 Дугаржаб (1898),
 Гатаб,
 Арсалан,
 Шүдлэй.

Түүхэһээ һабагшалан

Дыршимаагай эжы Дунгар 1922 ондо, Жамбал (1883) Дэжэд (1887) хоёрой үнэр баян бүлэдэ түрэһэн. Жамбал эсэгэнь бүргэд хамартай, долгитоһон үдхэн үһэтэй, хөө хара нидхэтэй, мойһон хара нюдэтэй ехэ сэбэр, тэгшэ хүн байһан. Теэд Цыдып абань үгытэй байһандаа ганса хүбүүндээ юушье үгэхэ шадалгүй байгаа. Харин Дэжэд дундуур шадалтай айлай сэбэрхэн басаган хадаа баян айлай хүбүүндэ үгтэхэ байһан. Эсэгэнэрынь бүһэеэ андалдажа, энжэ мэнжыень хуу хэлсэжэрхиһэн байгаа. Нэгэтэ Жамбал Шэтын хойморой буряадуудай түдэгэй нааданда хабаадаад, үдэшын ёохорто Дэжэдтэй уулзаа. Бэе бэдээ дурлаашье һаа, энэ һайханшье, баяншье басаганда эрхэгүйгөө мэдэрһэн Жамбал яахашье аргагүйдөөд, нютагаа мордоо. Хоёр жэл соо тэсээд лэ, нүхэр хүбүүнһээн мори, торгон дэгэлынь абажа, дахинаа ошожо, инаг хайратаяа уулзаа. Дэжэд дурагүй хүндөө хадамда үгтөөд, хүбүүтэй болоһон байгаа.Хоёр гурба дахин хадамуудhаа зугадан гэртээ ерехэдэнь гэртэхиниинь бусааhан байна. Тиибэшье, инаг хайрататаяа тэрьедэхэ гэжэ шиидээд, эжыдээл дуулгаба. Эхэнэр хүн лэ ойлгохо гэжэ найдаа. Эжынь үдэшэхэдөө, хойшоол эрьежэ бү хараарайш гэжэ захяа. Теэд орон нютагаа, эхэ эсэгэеэ, эгэшэ дүүнэрээ. хүбүүгээ орхижо гараһан Дэжэд дабаан дээрэ гарахадаа, эжэлүүдгүй гэдэргээ эрьен хаража, сорхирсо уйлашаба. “Баялигые юрын байдалаар һэлгэбэшье, эгээл шухалань, дурагүй хүнтэеэ наһаараа зобохо бэшэ, харин дуратай хүнтэеэ жаргалаа эдлэхэеэ ябанаш”, - гэжэ Жамбал һанаагынь заһажа, сашаа ябабад... Ажабайдалыншье яһала тогтонижоо, 7 хүбүү, 7 басага гаргаад, гурбан басагадынь амиды үлэhэн. hонининь хадаа Дэжэд эхэ эсэгын 7 хүбүүн, 7 басагадай 3 үлэhэн басагадайнь нэгэн болоно. Хоёр дүү басагадынь Улаан засагай уеэр Монгол ороной Булган аймагта тубхинэhэн байна. Аяар 1956 ондол уулзаха хуби заяатай байгаа. Дэжэд хүнгэн гартай гэжэ суурхажа, нютагай нарайлха эхэнэрнүүдэй 12 хүүгэдые хүйһыень хүндөө.

Дунгар залуугаар үбшэлжэ наһа бараа. Зургаан үхибүүдынь, баганиинь һаял 5-тай байгаа, үншэрөөд һэн. Тиигэжэ Дыршимаа эжын уялгануудые даажа, табан дүүнэрээ үргэжэ Батоцырен эсэгэтэеэ табяа. Хүгжэмэй училищида һуража байһанаа орхёод, телефонно станцида ажаллаха баатай болоо. Комсомолой эхин эмхиин секретаряар һунгагдаад, 1972 ондо 12-хи Холбооной съездын делегадаар hунгагдажа Москва хото эльгээгдээд, XV-хи СССР-эй Профсоюзай делегат боложо хоёрдохиёо Москва ошоо. Дотоодын хэрэгүүдэй министерствын ГАИ-гай таһагта хүдэлдэг болоо. Тиихэдээ 8 медаляар, 2 хүндэлэлэй тэмдэгүүдээр, хэдэн грамотаар шагнагдаа. 20 жэл хүдэлөөд Ажалай Ветеран болоhон. Угынь:
 Дыршимаа (1948),
 Дунгар (1922),
 Жамбал,
 Цыдып.

Эхэ талаараа уг:
 Батоцырен (1925),
 Сэнжэмаа (1907),
 Шагдар,
 Намсарай.

Һанамжа

Эжы абатаяа, нагаса эжы абатаяа, үбгэн аба эжытэеэ хөөрэлдэжэ, төөдэйнгөө номые һайнаар уншажа, шэнжэлжэ, олон юумэ мэдэхэ болооб. Урданай түүхэ домогуудые мэдэхэһээ гадна, эгээл шухалань гэхэдэ, бүхы угаа мэдэхэ болоһомни юунһээшье сэнтэй гэжэ зүрхэ сэдьхэлээрээ ойлгооб.
Эжы абатаяа, нагаса эжы абатаяа, үбгэн аба эжытэеэ хөөрэлдэжэ, төөдэйнгөө номые һайнаар уншажа, шэнжэлжэ, олон юумэ мэдэхэ болооб. Урданай түүхэ домогуудые мэдэхэһээ гадна, эгээл шухалань гэхэдэ, бүхы угаа мэдэхэ болоһомни юунһээшье сэнтэй гэжэ зүрхэ сэдьхэлээрээ ойлгооб.