Гушан долоон оной хамалган хашалганда орожо ами наһаяа алдаһан, худал хуурмаг гэмнэлгын хүсөөр бусалтагүйгөөр үгы болоһон хүнүүдтэ, хайрата элинсэг эсэгэдэмни – хэтын хэтэдэ мүнхэ алдар!
Автор: Бата Бадмаев
Школа: Н.Г.Дамдиновай нэрэмжэтэ Гааргын юрэнхы дунда һургуулиин 8-хи классй һурагша.«Минии уг гарбал» гэһэн конкурсдо
Номинация: Шэлдэг бэшэмэл зохёол.
Минии элинсэг эжы Будаева Дэжэдма Буянтуевна Борсой шоно отогой 1902 онда Барханай Харгана нютагта түрэһэн юм. Минии элинсэг эсэгэ Будаев Бурал Хабруевичтай айл боложо түбхинөөд, Василий (Башли), Дарима, Намсалма гурбан үринэртэй болоо. Намсалма Арьяевна минии хүгшэн эжымни болоно.
Манай элинсэг эсэгэмнай хаанта Россида эгээн мэдээжэ дээдэ һургуулинуудай нэгэн болохо Казанска императорска университет эрхим һайнаар дүүргэжэ, сэрэгэй инженер-топограф гэжэ мэргэжэлтэй болоо. Бурал Будаев элинсэг эсэгэмнай ехэ бэлигтэй, эрдэм һургуулида дүйтэй, хатуу журамтай, шанга эрилтэтэй, саашаа холо хараатай хүн хадаа тэрэ сагай хүндэ хүшэрые дабажа, эрдэм шудалжа шадаа. Элинсэг эсэгэмнай 1888 ондо Баргажанай аймагай Яаригта һууринда Хабруев Буда Путускеевичэй (Буура һэнгэлдэр отогой) гэр бүлэдэ түрэһэн. Буда Путускеевич (хулинсаг эсэгэ) долоон үхибүүтэй байгаа: табан хүбүүд, хоёр басагад. Буда Путускеевичэй табан хүбүүд дээдэ һургуули дүүргэжэ, эрдэмтэй болоһон байна. Аха хүбүүн Бурал – Казанска университет дүүргээ, хоёрдохи хүбүүн Сэрэмпэл баһал тэндэ һуража байһан аад, үбдэжэ наһа бараа, Данжаа – аяар холын Сейлоной ольтирогто Буддын шажанай дээдэ һургуулида һуража, габжа ламын зиндаатай болоо. Эгээл энэ хүбүүниинь хамалган хашалганай аймшагтай жэлнүүдтэ, тэрэнэй һүүлээр Агууехэ Эсэгын дайнай зоболон соогуур үлэһэн бүлэеэ, түрэлхидөө үлэн үхэлһөө абарһан байна. Тэрэнэй дорохи Содном Замбалан хоёр баһал Буддын шажанай дээдэ һургуулитай гэбшэ ламанар байһан юм. Дарижаб Энхэдэй хоёр басагадынь эжы абынгаа хажууда байгаа.
Октябриин Агууехэ хубисхалай урда тээ элинсэг эсэгэмнай Баргажанай уездын хэлхеэ холбооной таһагай даргаар ажалладаг байгаа. 1920 оной январь һарада Карафтидай хэлхеэ холбооной таһагай даргаар, һүүлээрнь Баунтын аймагай хэлхеэ холбооной даргаар томилогдоо һэн.
Тиигэжэ байтарнь, Бурал Будаевичай мэргэжэлынь хэрэгтэй боложо, Баргажан-Хурамхаанай тужа тайгаар түрүүшын телефонно-телеграфно утаһа татаха, тэрэнэй харгы гаргаха ажал ударидаха гэжэ даабари абаа. Тэрэнь саашаа Икадай Урда хадаар Шэтэ хото хүрэхэ ёһотой байгаа. Тэрэ холын һүрөөтэ сагта, хүйтэ нойтон соо даажа абаһан ажалаа амжалтатайгаар бүтээгээ. Эрхүүһээ Шэтэ хурэтэр баһал тиимэ ажал яабулха даабари абаа. Зунай ааяма халуунда, убэлэй янгинама хуйтэндэ хада хабсагайгаар, гол горхоор холын харгыда үнэтэй сэнтэй бэшэгүүдые, захиралтануудые саг соонь хүргэхэ ажалтай байгаа. Тэрээнһээ гадна өөрынгөө инженер-топограф мэргэжэлтэнэй ажал хэжэ ябаа.
1937 оной ноябрь һарын удэшын боро хараанаар танигдаагуй хүнүүд гэнтэ орожо ерээд, элинсэг эсэгымнай абаад ябашаһан юм. Нагасанарнай яһала тулгатай, баян айлай тоодо ородог байгаа. Тэрэл нэгэ үдэрөөр хооһороо, уншэрөө. Тэрэ сагта иимэ ушар гайхалгуй болоод байгаа. Элинсэг эсэгэмнай дээдэ һургуулитай, даргын ажалтай, гурбан аханарынь буддын шажанай дээдэ һургуулитай, үндэр зиндаатай ламанар... Тэрэ үдэшэ элинсэг эсэгэмнай бусалтагүйгөөр ябаһан байгаа... Нэгэтэшье нэгэшье юумэн дуулдаагүй. Дуулдаха арганшье үгы байгаа. Лама аханарынь баһал абаашуулаа. Гансал Данжаа дүүнь гайхалтай аргаар табигдажа, Баунтын тайгаар тэрьедэжэ, амиды үлэжэ, олон жэлдэ арга шадалаараа эхэеэ, аха дүүнэрээ харалсаа.
1940-өөд оной һүүлээр Аргада нютагай Очиров Эрдэни гэгшэ ”Бурал Будаевичтай сүгтаа Беломорканалай барилгада ябаа һэм” гэжэ дуулгаа бэлэй. Тэрэ өөрөө “залуул хадаа тэсэжэ, амиды бусааб” гэжэ хэлээ.Тэрэ холын хүйтэн ороной хүшэр хүндые бэе дээрээ үзэһэн, “арадай дайсад” гэжэ хашалганда зэмэгуйгөөр ороһон хайрата элинсэг эсэгэмнай нютагаа бусаха хуби заяагуй байгаа...Тэрэ холо дайдын ямар газарта, хаана амяа табижа, хадагалаатай байһаниинь хэн хэлэжэ үгэхэб?
Хайрата элинсэг эжымнай Дэжэдма Буянтуевна һайхан сагай һалхин үлеэхэл байха гэжэ этигээд, үри хүүгэдээ үндылгэжэ, “гарынь ганзагада, хулынь дүрөөдэ” хүргэжэ шадаһан юм. Харин тэрэ хэды сэдьхэлээ зобооб даа, һанаагаа туляаб, хэн тэрэниие мэдэхэб, хэмжэхэб?
Гэм зэмэгүй хуниие хардаад, мүр сараа үлөөнгүй, хара шоройтой худхаруулаад, угы хэхэ - ямар зэбүүрхэмэ саг байгаа гээшэб?
Бурал Будаевич буурал үбгэн боложо, үндэр наһатай боложо, үри хүүгэдэй, аша зээнэрэй дунда жаргажа ябаагүйнь хайратай. Һонор ухаатай, урагшаа һанаатай, шадамар бэрхэ, урма зоригоо ажалдаа, гүрэн түрэдөө үгэжэ ябаһан буряад хүн хайрата ами наһаяа юунэй түлөө алдаһаниинь ойлгохын аргагүй... Энэнь эгээл харамтай...
Элинсэг эсэгымни хуби заяан гүрэн түрэдэмнай тохёолдоһон заяатай таһаршагүй холбоотой, тэрээнһээ сэхэ дулдыдаһан болоно. Иимэл эрдэм бэлигтэй, хатуу зоригтой, урагшаа эрмэлзэлтэй, сэбэр сэхэ һанаатай хүнүүдэй хуби заяанай харгы ондоо байхань аргагүй байгаа... Гушан долоон оной хамалган хашалганда орожо ами наһаяа алдаһан, худал хуурмаг гэмнэлгын хүсөөр бусалтагүйгөөр үгы болоһон хүнүүдтэ, хайрата элинсэг эсэгэдэмни – хэтын хэтэдэ мүнхэ алдар!
Оршолон холборхой юртэмсэдэ минии элинсэг эсэгэ Будаев Бурал Хабруевичай уг удам үргэлжэлһөөр...
Автор Бата Бадмаев, учащийся 8-го класса Гаргинской средней школы имени Н.Г.Дамдинова села Арзгун Курумканского района.
Номинация:Лучшая история.
