Нүгшэһэн хүнэй хойтын буян үйлэдэлгэ


Многократный победитель конкурсов веб-проектов в поддержку и развитие бурятского языка, сохранение традиций и культуры бурят-монгол.

DSCF5496Декабриин 16-да Буряадай гүрэнэй телерадиокомпаниин агаарта сэхэ нэбтэрдэг Баирма Раднаева хүтэлэгшэтэй “Толи” гэжэ дамжуулгада хабаадахадамни, наһа бараһан хүниие хүдөө табиха ёһо гурим, зан заншал тухай асуудал табигдаа һэн. Энэ гашуудалта ушарые яажа бүтээдэг юм гэжэ телевизор үзэгшэдтэ дамжуулха һанаатай, олон хүнүүдһээ һурагшалжа, үндэр наһатай үбгэжөөлөө мүшхэжэ байжа, энээхэн толилолго бэлдэбэб. Алдуу эндүү, дутуу дунда байгаа һаань, заһажа, нэмэжэ туһалхыетнай та бүгэдэниие гуйнаб.
Алтан дэлхэйдэ хүмүүнэй бэе оложо түрэһэн хүн гурбан түрэтэй юм гэхэ. Юун гэһэн удхатайб гэхэдэ, нарай нялха үхибүүндэ милаангууд гэжэ нэгэ түрэ байна, һамга абажа, айл бүлэ боложо түбхинэхэдэнь, түрэл түтимөө урижа түрэ бүтээхэ - хоёрдохинь, хүнэй наһа барахадань, хойтын буян үйлэдэхэ – гурбадахи түрэ. Хүнэй наһа барахада, буряад угсаатан “бурхан болоо”, “мордоо”, “гээгдээ”, “нүгшөө”, “түрэлөө урилаа”, лама хүнэй наһа бараа һаань “тагаалал болоо” гэһэн үгэнүүдээр тодорхойлдог. Агын буряадууд хүдөө табилгые “буян”, «ямба» гээд нэрлэдэг. Нүгшэһэн хүн һүүлшынхиеэ ямбалуулна гээшэ ааб даа. Наһа барагшын хойноһоо уйлалдажа болохогүй гэдэг, “уһа нюдэн боложо, түрэлөө олохо харгыдань уһан далайгаар харгыень бү хаагты” гээд хэлэдэг. Хүнэй наһа барахадань, хонхо дуугаргадаг, нүгшэһэн сагынь хадуужа абадаг, зула бадараадаг, нюурыень хадагаар бүглэдэг. Нүгшэгшэ хүнэй
һүнэһыень сошоохогүйн тулада абяа шэмээгүй аали байха гэжэ оролдохо хэрэгтэй. Бурханда зула бадараадаг, 49 хоногто зулаяа бүхөөнгүй манадаг. Адис, хүжэ ууюулдаг. Нүгшэгшэ хүнөө хүдөөлүүлтэрээ,хэншүү табидаг. Хэншүү юун гээшэб гэбэл, аргал аһаагаад, тэрээн дээрээ шамар, печени, тоһо гэхэ мэтэ эдеэ хайлуулдаг, наһа барагшын һүнэһэн хэншүүгэй үнэрөөр эдеэлнэ гэһэн удхатай. Үнэһэ адхадаг, үнэһэн дээгүүр мүр гарахагүйдэ, хүнэй һүнэһэн, наһанһаа нүгшөөб гэжэ ойлгохо юм байна.
Дасанда ошожо алта һаба татуулдаг. Нүгшэгшын алта һаба татуулхын тулада хэды сагта ами табяаб гэжэ заабол мэдэхэ ёһотой. Ламбагай ном соо хараад, ямар үдэр, хэды сагта, ямар зүг руу хүдөө гаргахаб гэжэ хэлэдэг. Нүгшэһэн хүн ямар һарада һүнэһээ зайлааб, ямар бодолтой наһа дүүрээб, ямар жэлтэй хүндэ һаналтайб, ямар үнгэтэй бүдөөр нүгшэгшые орёохоб, ямар жэлтэй хүн нүгшэгшэдэ гар хүрэхэб, хуурсагта хэды сагта оруулхаб, ямар жэлтэй хүнүүд ямбада байжа болохогүйб гэхэ мэтэ олон асуудалнуудта алта һабадань хэлээтэй байдаг. Хойтын буянда ямар маани, хэды тоотойгоор уншахаб гэжэ ламбагайнар дасанда заагаад, хэлээд үгэдэг. Зулын галай хөөгөөр нүгшэһэн хүниие тамгалдаг. Хойтын буян зүбөөр үйлэдэхэдэмнай, маани мэгзэм уншахадамнай, наһа бараһан хүн түрэлөө урилжа, түрэл гарал соогоо, хотон хорёо соогоо түрэжэ ерэдэг гэжэ этигэдэг, бурханда мүргэдэг буряад арад зон гээшэбди. Нээрээшье, тон тэрэ тамгатаяа түрэжэ ерэһэн ушарнууд байдаг.
Дасанда хэлэгдэһэн үдэр, хэлэгдэһэн сагта нүгшэһэн хүнөө гэрһээ гаргадаг. Дасанда үгтэһэн маанитай бүдөөр нюурыень хушадаг. Эрэшүүл дурсажа һүүлшын үгэ хэлэхэ, эхэнэрнүүд үгэ хэлэдэггүй. Наһа барагшын дүтын хүнүүд сагаан эдеэн табаг, сай, һү, хомпеэд, печени баряад “хэшэг орхихо” гэһэн бүтээл бүтээдэг. Наһа бараһан хүнэй хуурсаг нара зүб гурба дахин гороолдог. Үндэр наһатай һаань, хүлдэнь мүргэжэ, адис абадаг. Хүдөө табихаа эрэшүүл ошодог, эхэнэрнүүд хүдөө гарадаггүй. Хүдөө табиха газар хүрэтэр гол байгаа һаань, хүүргэ гарахадаа, заабол улаан утаһа татаад, дээгүүрнь гараха ёһотой. Үхэгшэ хүнэй һүнэһэнэй төөрихэгүйн тулада. Хүдөө табиха газартаа ерээд, хүүрэй дээдэ талада баахан түүдэг аһаадаг, талхаар хэһэн наһатада зула бадараадаг, түүдэгтэ һү,сай, сагаан эдеэ нара зүб тойрожо үргэдэг. Хүүрэй дээдэ талада маанитай модо зоодог.
Нүгшэгшэ хүнөө хүдөө табяад ерээд, булта аршаанаар гараа угаадаг, галаар бэеэ арюудхадаг. Наһа барагшын һүүлшын хүндэ сай баридаг, нүгшэһэн хүн тухай үгэ хэлэхэ хүн байгаа бол, үгэ хэлэхэ, Агада үгэ хэлэжээ байдаггүй. Городой зон ондоошог ёһо гуримтай юм бэзэ. Ямбада ерэһэн хүнүүдтэ наһа барагшын һүүлшын бэлэг гээд мүнгэ барюулдаг.
Наһа барагша хүнэй хойноһоо хойтын буян үйлэдэхэ, 49 хоногто зула бадараажа, маани уншаха, нүгшэгшэ хүнэй һүнэһэн зулын гал дагажа, загуурдида төөрингүй, һайн түрэлдэ түрэхэ болтогой гэжэ зальбарха.
Ум маани бадмэ хум...

  1. 5
  2. 4
  3. 3
  4. 2
  5. 1

(1 голос, в среднем: 5 из 5)
  1. Хүнэй наһа барахада, буряад угсаатан “бурхан болоо”, “мордоо”, “гээгдээ”, “нүгшөө”, “түрэлөө урилаа”, лама хүнэй наһа бараа һаань “тагаалал болоо” гэһэн үгэнүүдээр тодорхойлдог.

    "Гээгдээ" - гэжэ ухибуунэй "наhан" болоходо. Худоо табидаг газарта гээдэг hэн.
    Муноо буряадууд, наhа бараhан хуе худоолхоо болинхой.