Ага найман эсэгын абарга баяшуулай нэгэн Шариин Шагдарайхи Жабхараагай Жэбхээһэндэ буусатай байгаа. Харуу, хатуу, харьяд зангаараа хамаг зондо эли болоһон гэхэ. Мүнгэ, зөөри ехэтэй, энээнииемни тонуулшан, дээрмэшэн ерээд һалгана аа гү гэжэ һалаганажа, ото айжа байдаг ушарһаа газаагаа харуулшаниие бариха. Энэнь дурамбайтай, ташуур буу һуйбадаһан, ото сособой харууһалжа зогсохо. Баруун урдаһаань Шартын дабаагаар, зүүн тээһээнь Таһархайн дабаагаар, Жэбхээһэнэй эхинэй ойһоо наашаа голоо үгсэһэн, уруудаһан харгын зониие хододоо нарибшалан хараха уялгатай юм. Хажуудань хүнгэхэн хүлтэй хүбүүхэн ото һахисалдаха. Байшан гэрэйнь оройдо багашагхан хоёрдохи дабхар зохёонхой. Тэрээн соонь хатуу эдынь хадагалаатай.Унтариин таһаг сооһоо өөдөө гарадаг гэшхүүртэй. Энэ шардааг дээрээ япон пулемедтой юумэ ха гэлсэхэ. Хэншье тэрэ руунь ородоггүй, юунэйшье байгаа һаань мэдэхын аргагүй.
Харуулшан хажуудаа байһан хүбүүндэ хэлэбэ:
- Шагдар баабайда ороод хэлэ:Шартын дабаагаар һарха,барха моритойшье, тэргэтэйшье зонууд бултайба. Ородууд хэбэртэй. Үшөө, урдаһаа харгыгүй газараар хорёо абираад, нэгэ ябаган хүн һархагар юумэ үргэлэнхэй наашаа ябажа байна.
Энэ захяаень тэрэ дороо гүйжэ ошоод дуулгахадань, иимэ захиралта үгэбэ:
- Баруун урдаһаа бултайгша мангадуудһаа нюдөө һалгажа болохогүй, буу шуу үргэлһэн ха гү. Урдаһаа ябагша ябаган хүнэй
урдаһаа Бүрные гэнжэһээнь табигты.
Үгэһэн захиралтань бултадаа дүүргэлтэ болгогдобо.
Бүрнэ гээшэнь бүдэхир боро жүһэтэй, шонолиг түхэлэй, зуудаг, дошхон, аюулай нохой юм. Гэнжэһээ табигдаһанай баярайхиие гэжэ гэрээ тойроод бухиндажа гүйжэ ябатараа, үнөөхи ябаган хүниие обёоржорхёод, һунан харайдалаар һомон түргөөр ябашаба. Тэрэ хүниинь нохойн урдаһаа һарбагашана,далагашана. Нохой аһашаба гү гэһэниинь, тэрэ дороо эрьелдээд, хушуугаа һабараараа носожо байхань элихэнээр дурамбайдагдаба ха.
Ябаган хүнэй янза түхэлынь, хубсаһаниинь ондоотой, томо морин хуур үргэлһэн, иимэ нэгэ амитан Шагдарай байшан руу орошобо. Гэртэ ороод, бурханһаань адис абаха гэхэдэнь, наанань гэрэй эзэн тэбшээр дүүрэн мяха эдижэ һууба. Үүдэндэ зогсоод, наманшалжа ёһолон дохёод мэндэшэлхэдэнь, хэншье абяа гарабагүй. Орогшо хүниинь Шариин Шагдарта хандажа:
- Монгол ороной дулдышанби, одоо би Ага нютагай абарга ехэ хоёр баяшуулда дулды үргэхэеэ зорижо ерэлэйб,- гэхэдэнь.
Шагдар тодожо абаһаар,
- Гуйраншалхаяа ерээ хадаа сэхэеэ хэлээд бадаршалхагүй, яагаа башатай юмши. Намайе магтааша болоод, юумэхэн алдахуулха хүсэлэнтэй ха юмши. Гара, яба саашаа! - гээд харша халгагаар угтаба ха.
- Би танһаа юушье эринэ, гуйнагүйб. Нохойдотнай арайл барюулшан алдабаб. Яагаашье хадаа дулдыгаа үргэхэеэл үргэхэб.
Хотогор үргэн хотон байнат. Хоёр гэшхэм газарта ойр зуураар байхыемни бү харамнагты,- гээд лэ хуураа араһаа абажа, дулдыгаа үргэжэ эхилбэ. Нохойн һоёодо адаһан шуһатай гараараа хуурайнгаа номо хүтэлжэ, уянгата һайхан аялга урадхуулшаба:
Хоёр Загалһаа үүлтэртэй
Хонгор хүлэгэй хялгааһаар
Хонгёо хүбшэргэйнь хангадаатай юм даа, хөө!
Хайрхан уулын энгэрэй
Хайлааһан зандан хобтонь
Хайжа наринаар хабсараатай юм даа, хөө!
Урдын урда сагай
Уран дулдышан угтайб даа,
Урдахи хойнохиие хэлэхэтэйб даа, хөө!
Уйтай сэдьхэлые тараадагби,
Уйтан зосоохие сэлмээдэгби,
Уйлажа һууһаниие миһэрүүлдэгби, хөөрхэй минии, хөө!
Шадал зөөри түгэлдэр
Шариин баянай заяае
Шадаха, мэдэхэеэ айлдаарай, хөөрхэй минии, хөө!
Үндэр дээдэ эзэмни,
Үреэхэ, хараахаяа мэдээрэйлзэ,
Үгүүлэн дулдыдамни хэлээрэйлзэ, хөөрхэй минии, хөө!
Олоной дунда ябагшаб,
Ороһон гэрһээ үлдүүлжэ үзөөгүйб.
Омог дорюун зантай
Огсом зонууд байгаал юм бэзэ, хөөрхэй!
Одоо шама шэнги
Оромой адагые үзөөгүйгөө
Үзэбэ гээшэб, хөөрхэй!
Хоёр хушуун үришни
Хосоржо һалаад үншэрөөрэй!
Адуу малшни бултадаа
Аляаһа батаганаан болуужаг!
Абдараар дүүрэн булашашни,
Аминһаа дээшэ сахидаг
Алта мүнгэншни погсодоо
Абяан сууряан болоод һалуужаг!
Толтоһоошни яһан ургаад,
Толгойншни оройгоор харбуужаг!
Гуламтаһаашни шаралжа ургаад,
Тоонооршни газаашаа бултайгуужаг!
Ута харгыда
улаа соороорой,нюдөө шэргээрэй!
Уйтан түрмэдэ
нюдөө шэргээрэй!
- гээд түргэхэнөөр гараад ябашаба ха.
Иимэ муухайгаар хараалгаһандаа бүглэршэһэн Шариин Шагдар үгэшье хэлэжэ үрьдингүй үлэшэбэ һэн ха. Байд гээд газаашаа гаража, галаб саг габарна, бадашана.
- Нохой табигты гээ бэшэ һэн гүб, алим бэ тэрэтнай? Яахаяа иимэ муухай зольбые гэр байра руумни табяабши? - гээд харуулшанаа зэмэлбэ.
- Бүрныемнай тэрэ гуйраншан эльбэдэжэрхёо гээшэ ха. Тээ тэрэ хоншоороо һабараараа үрэжэ байна,- гэхэдэнь, тэрэ нохойгоо дуудажа асараад амыень модоор тэбхэдэжэрхиһэн байба.
Энэ дулдышан нохойн һүрэжэ буухада үрдижэ, ангайһан ама руунь нюдаргаа хээд абажархихадань, аман соонь альган соогоо баряад ябаһан хоёр тээгээ үзүүртэй модон тэбхэ нохойн аман соо үлэшэхэдэнь, нохойн үшөө шангаар шүдөө зуухадань, тэрэ тэбхэнь бүри бүхөөр зоолдожо, абаханшье бэлэгүй болошоһон байба.
Хойто зуниинь Шагдартан бүгэдэ хотоороо түрэ хуримда бэлдэжэ, түрэһэн хүүгэдынь хаа хаанаһаа булта сугларба. Зүүн урагша тала руу Тари руу хадамда гараһан басаганиинь тарбаганай мяхан бэлэгтэй буужа ерэбэ. Энээнииень һонирхожо эдеэл һэн бэд даа бултадаа. Гансал абань амандаашье хэбэгүй. Һаяшаг санхатаһан ушарһаа эдибэгүй. Хэды хоноод олоороо халууржа эхилбэ. Һуга, самиинь булшархайнууд обойлдобо. Һубаряад лэ үдэр бүри нэгэ нэгээрээ үхэжэл байна.
Шариин Шагдар шардааг дээрээ гараһан, хэнтэйшье уулзанагүй, хатуу хара спирт холисогүй хуурайгаар ууна, гансал хара бэеэ абаржа оролдобо. Гэрэй оройһоо оогложо, заабари захиргаа үгэнэ ха. Мэдэг гэжэ тогоошон басаганда зэд мүнгэнүүдые, мүн сагаан мүнгэн солхообуудые бишыхан туулмагаар хаяжа үгөөд, эдээниие бусалгаад, уһаарнь намда сай шанажа үгэхэш, энээгээрээ эдеэ намда хэхэш гэжэ зонхирхоно. Мэдээл хадаа иигэжэ байна гээд Мэдэгшье мэдүүлэнгүй энээнһээнь хубаалдадаг байба.
Хотоной зон хооһортороо үхэбэ ха. Үхэһэн зондо ямаршье уншалга хэхэ аргагүй, ямар лама ерэбэ гээшэб. Үхэһэн зоной хүүрыень хадын баруун хаялгада гаргаад, харлииндаад (креолин), буладаг байба.Иимэ аюултай тахал үбшэн саашань тараахагүй гэжэ хатуу хууляар нарилха, һэргылхэ арга боломжо, хэдэг юумыень бултыень хэһэн ха. Иигэжэл Шариин Шагдартан гээшэ нэгэ һарын болзор соо дууһаһан юумэ гэлсэдэг бэлэй. Зоной талаан, олоной буян диилэжэ, саашаа һүжэрэнгүй, эндээл дүүрэһэн ха даа энэ тахал үбшэниинь.
Шагдар үбгэн түрүүшын кулаагаар 1929 ондотушаагдажа, "ута харгыда улаа сооротороо туулгажа", Нарымай хизаар хүрэһэн аад, дахяад тэндэһээ тушаалгаад, уйтан түрмэдэ нюдөө шэргэжэ үхэһэн юм бэд даа. Түрэл нютаг Хангилдань эдээнтэнэй гэхэ нэгэшье хүн байхагүй.
Бадаршан, гуйраншан гээд хүниие баһажа болохогүйень энэ үнэн болоһон ушар батаар гэршэлнэ.
Дулдышан тухай дуулаһамни үни юм. Аяар Эсэгын дайнай үеэр һэн. Һүдэнтэ нютагай Долсоной Будажаб, Обоото-Гашуунай Жэгжэдэй Лэгдэн үбгэнһөө дуулааб. Тон эли һонороор малай больницын санитарка Мэдэг хүгшэн хөөрэжэ үгэбэ. Энэмнай залуу басаган ябаад, баян Шагдарай барлаг, зэд мүнгэн хоёрые бусалгажа эдеэнэй уһа бэлдэдэг зарсань мүн бэеэрээ. Мэдэг гансаараа шахуу эндэһээ амиды мэндэ гараһан ха.
Гайтай шанга хараал гээшэб. Мүнөөшье хооһон аад өөдэрхүү, бэерхүү, дээрэлхүү баяд ноёд биил даа. Зарим хүнэй хараал нээрээшье хүрдэг байна.
Одоо л хатуу хараал байна даа.